Kodeks karny skarbowy wskazuje, że sprawca czynu zabronionego nie ponosi odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo lub wykroczenie skarbowe, jeżeli występuje niska społeczna szkodliwość czynu. W poniższym artykule postaramy się przyjrzeć bliżej temu pojęciu i wyjaśnić, w jaki sposób powinno ono być interpretowane.
Warunki odpowiedzialności sprawcy czynu zabronionego
Zgodnie z regułą ogólną odpowiedzialności karnej przewidzianej w kks za przestępstwo skarbowe lub odpowiedzialności za wykroczenie skarbowe podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Jednocześnie ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo skarbowe albo tylko jedno wykroczenie skarbowe.
W myśl art. 1 § 2 kks nie jest przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. W tym zakresie konieczne jest również przywołanie treści art. 53 § 7 kks, który podaje, że przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego bierze się pod uwagę:
- rodzaj i charakter zagrożonego lub naruszonego dobra,
- wagę naruszonego przez sprawcę obowiązku finansowego,
- wysokość uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej,
- sposób i okoliczności popełnienia czynu zabronionego,
- postać zamiaru,
- motywację sprawcy,
- rodzaj naruszonej reguły ostrożności,
- stopień jej naruszenia.
W rezultacie oceniając stopień społecznej szkodliwości czynu, należy wskazać, jakie elementy strony przedmiotowej i podmiotowej przemawiają za uznaniem, że czyn ten nie stanowi przestępstwa czy wykroczenia.
Ocena społecznej szkodliwości czynu
Zgodnie z treścią przepisu art. 53 § 7 kks przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego bierze się pod uwagę okoliczności wiążące się zarówno ze stroną podmiotową, jak i przedmiotową analizowanego czynu, a obowiązkiem sądu rozstrzygającego w tej kwestii jest rozważenie wszystkich przesłanek wymienionych wskazanym przepisem, których katalog jest zbiorem zamkniętym (wyrok SN z 12 października 2006 roku, IV KK 237/06).
Ustalenie w danych okolicznościach, że społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, prowadzi do wniosku, że pomimo że w danym przypadku dochodzi do wypełnienia dyspozycji przepisu stanowiącego o popełnieniu wykroczenia czy przestępstwa skarbowego, określone zachowanie nie jest karygodne i z uwagi na wskazaną niską społeczną szkodliwość czynu nie powinno być kwalifikowane jako czyn zabroniony. W takich przypadkach dochodzi zatem do odstąpienia od ukarania.
Powyższy przypadek należy odróżnić od wskazanych w kks okoliczności wyłączających odpowiedzialność sprawcy. Otóż zgodnie z art. 10 i art. 11 kks:
- nie popełnia umyślnie czynu zabronionego, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej jego znamię;
- nie popełnia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność;
- nie popełnia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego karalności;
- nie popełnia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
W kontekście rozróżnienia ww. typów błędów, w jakich może pozostać sprawca, warto przywołać wyrok SN z 18 września 2019 roku (IV KK 6/19): „Jeżeli sprawca nie zna w ogóle treści przepisu prawa finansowego wypełniającego blankiet »wbrew przepisom ustawy«, to taka nieświadomość jest nieświadomością znamienia czynu wyłączającą umyślną realizację znamion. Jeżeli jednak sprawca zna treść przepisu prawa finansowego, wie zatem, w jakich okolicznościach zachowanie naruszy ten przepis, nie wie tylko, że zachowanie takie jest karalne, to nieświadomość tego rodzaju oznacza, że mamy do czynienia z błędem co do karalności”.
Niska społeczna szkodliwość czynu - przykłady wystąpienia
Sytuacje, w których może dochodzić do odstąpienia od ukarania ze względu na znikomą społeczną szkodliwość czynu, obrazuje poniższy przykład.
Po pierwsze wskażmy, że zgodnie z art. 61 kks, kto nierzetelnie prowadzi księgę, podlega karze grzywny do 240 stawek dziennych. W wypadku mniejszej wagi sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe. Karze podlega także ten, kto wadliwie prowadzi księgę.
Księga nierzetelna to księga prowadzona niezgodnie ze stanem rzeczywistym. Natomiast księga wadliwa to księga prowadzona niezgodnie z przepisem prawa.
W myśl zaś art. 53 § 21 kks księgami są:
- księgi rachunkowe;
- podatkowa księga przychodów i rozchodów;
- ewidencja;
- rejestr;
- inne podobne urządzenia ewidencyjne, do których prowadzenia zobowiązuje ustawa, a w szczególności zapisy kasy rejestrującej.
Natomiast zgodnie z art. 22n ust. 2 ustawy o PIT podatnicy prowadzący podatkową księgę przychodów i rozchodów są obowiązani do prowadzenia ewidencji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych. Zgodnie zaś z art. 22n ust. 4 ustawy o PIT zapisów dotyczących środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych dokonuje się w ewidencji najpóźniej w miesiącu przekazania ich do używania. Późniejszy termin wprowadzenia uznaje się za ujawnienie środka trwałego, o którym mowa w art. 22h ust. 1 pkt 4.
Przykład 1.
Pan Adam prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą, w ramach której zakupił maszynę stanowiącą jego środek trwały wykorzystywany na potrzeby firmowe. Przez przeoczenie nie wpisał on maszyny do prowadzonej ewidencji środków trwałych. Czy w opisanym przypadku będzie ponosił odpowiedzialność z art. 61 kks?
Nie ulega wątpliwości, że ewidencja środków trwałych jest rodzajem księgi, o której mowa w art. 61 kks. W konsekwencji nieujęcie maszyny w ewidencji ŚT oznacza, że ewidencja ta jest prowadzona nierzetelnie. Należy jednak przyjąć, że społeczna szkodliwość czynu w tym przypadku jest znikoma. Swoim działaniem pan Adam nie naraził budżetu państwa na uszczuplenie. Nie doszło również do naruszenia czy zagrożenia żadnego innego dobra. Zatem pomimo wypełnienia znamion czynu określonego w art. 61 kks pan Adam nie powinien ponosić odpowiedzialności.
Podsumowując powyższe, należy zatem wskazać, że nie każdy przypadek wypełnienia znamion czynu zabronionego będzie wiązać się z poniesieniem przez sprawcę odpowiedzialności. Sąd ma bowiem obowiązek rozważenia, czy w konkretnych okolicznościach społeczna szkodliwość czynu jest wyższa niż znikoma.
