Niewłaściwa realizacja szczepień ochronnych w Polsce

Ustalenia kontroli Najwyższej Izby Kontroli wskazują na poważne problemy z realizacją obowiązku szczepień ochronnych dzieci i młodzieży. Mimo jasno określonych zadań Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS), związanych z nadzorem nad wykonaniem tego ustawowego obowiązku oraz zadaniami w zakresie profilaktyki, wzrosła liczba odmów szczepień, a skontrolowane organy PIS oraz placówki podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) nie zapewniły odpowiedniego poziomu wyszczepienia. Zaniedbania w wykonywaniu obowiązków, opóźnione działania administracyjne oraz nieskuteczne przedsięwzięcia edukacyjne wpływają na podniesienie poziomu zagrożenia dla zdrowia publicznego. W konsekwencji mogą prowadzić do odrodzenia chorób zakaźnych, którym te szczepienia mają zapobiegać i które były dotąd pod kontrolą.

Obowiązek szczepień ochronnych dla dzieci i młodzieży nakłada ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia (MZ), w którym określono m.in. wykaz chorób zakaźnych objętych obowiązkiem szczepień ochronnych, osoby lub grupy osób obowiązane do poddawania się takim szczepieniom (dzieci i młodzież do 19. roku życia) oraz schemat ich przeprowadzania. Szczepienia te są realizowane zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO), co roku aktualizowanym przez Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS). GIS w wydawanym corocznie komunikacie doprecyzowuje termin wymagalności obowiązkowych szczepień i liczbę dawek poszczególnych szczepionek.

W Polsce obowiązek szczepień ochronnych ze względu na wiek, według danych GUS, obejmuje około 7,5 mln dzieci i młodzieży. W ostatnich latach liczba odmów szczepień wzrosła z ok. 40 tys. w 2018 roku do ponad 87 tys. w 2023 roku. Pogłębiająca się nieufność wobec szczepień skłoniła Krajowego Konsultanta ds. Epidemiologii do wystosowania apelu o działania edukacyjne skierowane do rodziców. Brak rzetelnych kampanii informacyjnych, które mogłyby wyjaśnić korzyści z ochrony szczepiennej, budzi obawy, iż dalszy wzrost odmów szczepień może doprowadzić do wybuchu epidemii groźnych dla życia chorób.

NIK przeprowadziła kontrolę w Głównym Inspektoracie Sanitarnym, dziesięciu Powiatowych Stacjach Sanitarno-Epidemiologicznych (PSSE) i dwudziestu POZ z terenu województw: łódzkiego, opolskiego, podkarpackiego, pomorskiego i warmińsko-mazurskiego.

Ocena realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych

W latach 2021–2023 skontrolowane podmioty nie realizowały należycie zadań w celu przeprowadzenia obowiązkowych szczepień ochronnych dzieci i młodzieży oraz niewłaściwie reagowały, gdy uchylano się od tego obowiązku. Działania Głównego Inspektoratu Sanitarnego oraz objętych kontrolą Powiatowych Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych i jednostek podstawowej opieki zdrowotnej nie zapewniły zalecanego przez Światową Organizację Zdrowia około 90-95% poziomu wyszczepienia, m.in. przeciw: odrze, śwince, różyczce, błonicy, tężcowi, krztuścowi, pneumokokom, poliomyelitis. Tym samym nie zagwarantowano bezpieczeństwa epidemiologicznego populacji. Analizy i oceny epidemiologiczne wykonane przez siedem PSSE ujawniły nieosiągnięcie tego wskaźnika, zaś w jednej ze skontrolowanych jednostek POZ stwierdziły zaledwie 17% poziom wyszczepienia.

GIS nie zapewnił należytego nadzoru instancyjnego nad organami PIS w zakresie realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych. PSSE, mimo posiadania informacji o osobach uchylających się od nich, nie podejmowały kroków administracyjnych w celu wyegzekwowania szczepień. Nadzór GIS ograniczał się do zbierania i gromadzenia danych ze sprawozdań PSSE, bez ich analizy i wyciągania wniosków. Mimo licznych informacji o niskim poziomie egzekwowania szczepień, GIS nie podejmował działań dyscyplinujących wobec podległych jednostek.

Należy zwrócić uwagę, iż odpowiedzialność za koordynację i nadzór nad organami PIS w zakresie realizacji PSO, monitorowanie wyszczepialności, egzekwowanie szczepień oraz promocję zdrowia spoczywała zaledwie na dwóch pracownikach Głównego Inspektoratu Sanitarnego, co istotnie ograniczało, a wręcz uniemożliwiało efektywność realizacji tych obowiązków.

Błędy w raportowaniu danych o szczepieniach

PSSE nie zapewniły rzetelnego nadzoru nad raportowaniem przez POZ stanu zaszczepienia. W ich sprawozdaniach NIK wykryła wiele nieprawidłowości. Dokumenty były niekompletne, wypełniane w niejednolity sposób, zawierały błędy formalne, merytoryczne i rachunkowe, w dodatku przekazywano je po upływie wyznaczonych terminów i w sposób niezgodny z wymogami. W trakcie kontroli NIK ujawniła przypadki, iż zobowiązane placówki POZ nie przesyłały do PSSE sprawozdań, a te nie wyegzekwowały obowiązku w tym zakresie. Nieprawidłowości te dostrzegły także PSSE, m.in. w trakcie prowadzonych w POZ kontrolach. Nie wykazywały ich jednak w protokołach kontroli, bądź opisując je nie formułowały zaleceń, co świadczy o ich nierzetelności.

PSSE i POZ niespójnie raportowały dane o osobach uchylających się od szczepień – raz wykazując dzieci, innym razem rodziców lub obie grupy. Brak jednolitej definicji osoby uchylającej się od szczepień powodował, iż jedne POZ uznawały za uchylanie się złożenie pisemnej odmowy, inne także unikanie szczepień bez formalnego oświadczenia. Tylko cztery POZ prawidłowo sporządzały raporty zgodnie z rozporządzeniem, a pozostałe 16 robiło to nierzetelnie, z błędnymi danymi, często bez wymaganych wykazów. W trakcie kontroli NIK ujawniono 469 niezaszczepionych dzieci, których dane nie zostały przekazane do PSSE przez osiem placówek POZ. Stwierdzono znaczny wzrost liczby osób uchylających się od szczepień. Inspektorzy sanitarni wskazali, iż kontrola NIK przyczyniła się do pełniejszego raportowania takich przypadków.

Tylko dwie z dziesięciu skontrolowanych PSSE rzetelnie sprawdzały poprawność i kompletność raportów otrzymywanych z placówek POZ. Pozostałe stacje przyjmowały je bez dokładnej weryfikacji. Dane były liczone manualnie lub manualnie wprowadzane do arkuszy Excel, co prowadziło do licznych błędów i niespójności, zarówno w danych dotyczących szczepień, jak i w liczbie osób uchylających się od tego obowiązku.

W kontroli NIK stwierdzono przypadki, iż PSSE, mimo braku podstaw prawnych, samodzielnie korygowały sprawozdania POZ, niejednokrotnie bez konsultacji z zainteresowanymi placówkami. W konsekwencji raporty opracowywane przez PSSE nie dawały wiarygodnego obrazu stanu zaszczepienia populacji w Polsce. Mimo to, w opinii GIS stanowiły jedyne i wiarygodne źródło wiedzy na ten temat. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – PIB, opierając się na danych Państwowej Inspekcji Sanitarnej, publikował coroczne raporty o stanie zaszczepienia przeciw chorobom zakaźnym w biuletynie „Szczepienia Ochronne w Polsce”. Dane z tak przygotowanych raportów wykorzystywał Minister Zdrowia przy przekazywaniu informacji o stanie zaszczepienia w Polsce instytucjom krajowym i zagranicznym.

Skontrolowane podmioty nie miały dokładnych danych o liczbie osób, które powinny być zaszczepione, ilu osobom wykonano szczepienia, ani o liczbie odmów. Tłumaczono to brakiem odpowiedniego systemu do szczegółowego monitorowania szczepień dzieci i młodzieży, papierową dokumentacją oraz migracją pacjentów między POZ. Należy dodać, iż w trakcie prac roboczej grupy ds. elektronicznej karty szczepień, GIS zgłaszał propozycje, by wprowadzić powszechny obowiązek elektronicznego dokumentowania szczepień. Jednak prace nad projektem ustawy zostały przerwane z uwagi na nieusunięcie braków formalnych przez MZ we wniosku złożonym w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.

Tylko jedna z dziesięciu PSSE skutecznie realizowała ustawowe zadanie i podejmowała działania w celu wyegzekwowania obowiązku szczepień dzieci i młodzieży, pozostałe wykonały je częściowo lub wcale. Kontrola NIK wykazała, iż kiedy już PSSE podejmowały przewidziane prawem czynności, średni czas postępowania wynosił choćby 600 dni. Od dnia powzięcia informacji o odmowie zaszczepienia do pierwszej czynności, czas reakcji stacji wynosił niekiedy aż 36 miesięcy.

Brak skutecznych działań informacyjnych i edukacyjnych

W latach 2021–2023 organy PIS w ograniczonym zakresie prowadziły działania edukacyjne i promocyjne dotyczące szczepień. Opracowano materiały edukacyjne i ulotki, zrealizowano projekt przeznaczony dla osób przybywających z Ukrainy. Jednak tłumacząc się pandemią COVID-19 nie prowadzono szerokich kampanii krajowych. Realizowane przez PSSE działania edukacyjne o szczepieniach, były mało skuteczne. Mimo wzrostu liczby osób odmawiających szczepień, GIS ani skontrolowane PSSE nie opracowały programów i planów działań dla zapobiegania szerzeniu się chorób zakaźnych oraz promujących szczepienia obowiązkowe. Działania edukacyjne w POZ ograniczały się do udostępniania plakatów i ulotek o kalendarzu szczepień, a lekarze deklarowali informowanie rodziców o korzyściach szczepień i ryzykach NOP. Jednak w kontroli stwierdzono, iż te działania nie były dokumentowane u wszystkich pacjentów.

Wnioski:

Do Ministra Zdrowia o:

1. Podjęcie działań mających na celu podniesienie poziomu wyszczepienia dzieci i młodzieży, co pozwoli zwiększyć odporność populacyjną.
2. Zapewnienie bieżącego monitorowania rzeczywistego poziomu wyszczepienia w ramach szczepień obowiązkowych.
3. Informatyzację dokumentowania obowiązkowych szczepień ochronnych w celu skutecznego monitorowania ich realizacji.
4. Spójność działań organów PIS, by zapewnić efektywność w realizacji szczepień, zgodnie z wymogami prawa.

Do Głównego Inspektora Sanitarnego o:

1. Skuteczne realizowanie ustawowego obowiązku nadzoru nad organami PIS w zakresie szczepień obowiązkowych dzieci i młodzieży.
2. Zapewnienie jednolitego podejścia do sporządzania sprawozdań dotyczących szczepień obowiązkowych przez organy PIS.
3. Podejmowanie szeroko zakrojonych działań edukacyjnych, dotyczących promocji obowiązkowych szczepień dzieci i młodzieży, zgodnie z przepisami ustawy o PIS.
4. Opracowywanie programów i planów zapobiegania oraz zwalczania chorób zakaźnych, zgodnie z wymaganiami prawa.

Do Państwowych Powiatowych Inspektorów Sanitarnych o:

1. Skuteczne realizowanie ustawowego obowiązku nadzoru nad szczepieniami obowiązkowymi dzieci i młodzieży, w tym:
   • a) wyegzekwowanie obowiązku zaszczepienia;
   • b) rzetelne przeprowadzanie kontroli w POZ i weryfikowanie sprawozdań;
   • c) raportowanie rzeczywistych danych o stanie wyszczepienia do WSSE.
2. Zwiększenie działalności oświatowo-zdrowotnej, mającej na celu promocję obowiązkowych szczepień dzieci i młodzieży.
3. Opracowanie programów i planów zapobiegania oraz zwalczania chorób zakaźnych, zgodnie z wymaganiami ustawy o PIS.

Do kierowników poradni Podstawowej Opieki Zdrowotnej o:

1. Prowadzenie dokumentacji realizowanych szczepień ochronnych, zgodnie z wymogami określonymi w przepisach.
2. Sporządzanie sprawozdań i raportów dotyczących ochronnych szczepień obowiązkowych w sposób odpowiadający zasadom, wynikającym z przepisów i obrazujący stan faktyczny, w tym rzeczywistych informacji o osobach, u których nie wykonano takich szczepień i osobach sprawujących nad nimi pieczę.