NIK negatywnie ocenia gospodarkę finansowo‑majątkową IPN (transmisja konferencji prasowej)

12 godzin temu

Najwyższa Izba Kontroli ocenia negatywnie działalność Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w zakresie zarządzania majątkiem i rozporządzania środkami publicznymi. Sposób gospodarowania tymi środkami w latach 2022-2025 (I kwartał) nie zapewnił oszczędnego i efektywnego wydatkowania kwoty 47,6 mln zł, czyli niemal połowy ze 107 mln zł wydatków objętych badaniem.

Konferencja prasowa prezentująca wyniki kontroli „Gospodarka finansowo-majątkowa IPN”

Transkrypcja materiału wideo w opracowaniu

Finansowanie większości zbadanych przez NIK przedsięwzięć edukacyjno-kulturalnych naruszało wymóg prawidłowego, gospodarnego, celowego i rzetelnego zarządzania środkami publicznymi. Prezes Instytutu, niezgodnie z ustawą o IPN, stworzył nowe komórki organizacyjne, zajmujące się głównie działalnością edukacyjną, a na ich działalność przeznaczono ponad 50 mln zł. Niezgodne z ustawą o IPN utworzenie nowych biur i tryb powołania ich dyrektorów uzasadniał kwestionowanie celowości wydatków publicznych w kwocie prawie 5 mln na wynagrodzenia kadry kierowniczej tych biur.

Niecelowo i niegospodarnie wydatkowano 14,9 mln zł na realizację działań edukacyjno-kulturalnych oraz na bieżące funkcjonowanie Instytutu. Przy zleceniach usług i dostaw na łączną kwotę 13 mln zł naruszono przepisy ustawy o zamówieniach publicznych lub uregulowania wewnętrzne. Nie zawsze weryfikowano prawidłowość udzielania zamówień na usługi i dostawy pod kątem przestrzegania zasad szacowania wartości zamówienia, zachowania bezstronności i obiektywizmu oraz zasad uczciwej konkurencji przy wyborze wykonawców. Stwierdzone nieprawidłowości w obszarze zamówień usług i dostaw wskazują, iż w IPN nie funkcjonowała adekwatna, skuteczna i efektywna kontrola zarządcza.

Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu jest państwową jednostką organizacyjną powołaną na mocy ustawy o IPN. Powierzono mu głównie funkcje archiwalne, śledcze, lustracyjne, badawcze i edukacyjne oraz poszukiwawcze. Zadania realizowała Centrala IPN w Warszawie i 11 oddziałów (wraz z siedmioma delegaturami), stanowiących wyodrębnione organizacyjnie i finansowo jednostki.

Działalność IPN finansowana jest z budżetu państwa i wiąże się z władaniem mieniem Skarbu Państwa. Gospodarowanie nim jako niezbędnym elementem realizacji zadań i założonych celów powinno się odbywać z zachowaniem szczególnej staranności.

W latach 2020-2024 nastąpił dynamiczny wzrost budżetu na funkcjonowanie IPN – z 396 mln zł w 2020 r. do ponad 584 mln zł w 2024 r. (tj. o 47%). Należy zauważyć, iż tylko w 2023 r. budżet wzrósł o ponad 100 mln zł w porównaniu do roku wcześniejszego. W latach 2022-2024 na zadania ustawowe Instytutu wydatkowano łącznie ponad 1,5 mld zł – na wynagrodzenia i pochodne od wynagrodzeń przeznaczono ponad 882 mln (tj. 57%), na pozostałe wydatki bieżące prawie 450 mln zł oraz na wydatki majątkowe blisko 155 mln zł.

Celem kontroli obejmującej swoim zasięgiem lata 2022 – 2025 (do 21 maja 2025 r.) była odpowiedź na pytanie, czy zarządzanie w IPN majątkiem i rozporządzanie środkami publicznymi było prawidłowe, rzetelne, gospodarne i celowe. Czynności kontrolne prowadzono w Centrali Instytutu w Warszawie oraz Oddziałach w Gdańsku, Krakowie, Warszawie i we Wrocławiu.

Niezgodne z prawem zmiany struktury organizacyjnej IPN

W latach 2021-2025, Prezes Instytutu, zmieniając wcześniej statut, utworzył w Centrali IPN sześć dodatkowych biur w Centrali IPN realizujących głównie zadania edukacyjne. Zmienił tym samym strukturę organizacyjną w sposób niezgodny z ustawą, w myśl której katalog jednostek organizacyjnych nie podlega modyfikacji w drodze statutu nadawanego przez Prezesa, a jedynie nowelizacji tej ustawy. Działanie Prezesa IPN było więc sprzeczne z prawem. W tym samym czasie na wynagrodzenia dyrektorów i ich zastępców nowo utworzonych biur wydatkowano łącznie 4,8 mln zł. Nie zostali oni jednak zatrudnieni na podstawie aktu powołania, o którym mowa w ustawie o IPN, ale w ramach umowy o pracę. Niezgodne z ustawą o IPN utworzenie nowych biur i tryb powołania ich dyrektorów skutkowały wydatkowaniem środków na ich wynagrodzenia z naruszeniem zasady celowości wydatków publicznych.

Placówka IPN za granicą – choć nie powstała, kosztowała prawie 400 tys. zł

W Centrali IPN podjęto działania w celu uruchomienia stałej placówki IPN w Waszyngtonie jako centrum wspierania polskiej polityki historycznej w Ameryce Północnej. Potrzeba długofalowych zadań IPN na terenie USA została pozytywnie zarekomendowana przez ministra adekwatnego do spraw zagranicznych. Na działania zmierzające do otwarcia placówki wydatkowano w latach 2022-2025 (I kwartał) 397 tys. zł. Mimo iż nie była ona przewidziana w strukturze organizacyjnej Instytutu, określonej w ustawie o IPN, jej otwarcie miało nastąpić w drugim półroczu 2024 r., a planowane wydatki związane z jej uruchomieniem miały wynieść 4,5 mln zł. Ostatecznie do realizacji tego przedsięwzięcia nie doszło z powodu, jak wyjaśniła Dyrektor Generalna IPN, koniunktury polityczno-gospodarczej i zmniejszenia planowanego budżetu. W konsekwencji sfinansowanie tych działań (np. pozyskanie opinii prawnych, tłumaczenia umów, koncepcja wizualizacyjna wnętrza lokalu) wobec niemożności ich innego wykorzystania w działalności ustawowej Instytutu, naruszało zasady rozporządzania środkami publicznymi.

Dominujące wydatki na działalność edukacyjną

Zadania edukacyjne, realizowane w większości przez nowo utworzone biura, pochłaniały znaczącą część (prawie 60%) wydatków bieżących Instytutu (z wyłączeniem wynagrodzeń i pochodnych) przeznaczonych na zadania ustawowe IPN. W latach 2021-2024 było to ponad 83 mln zł.

Utworzenie dodatkowych biur w Centrali IPN spowodowało pojawienie się nowych rodzajów przedsięwzięć edukacyjnych (np. wystaw multimedialnych, produkcji gier komputerowych i produktów VR, organizacji koncertów, spektakli itp.). Powołane w latach 2021-2025 biura w Centrali IPN w szczególności realizowały zadania w zakresie:

transformacji cyfrowej oferty edukacyjnej, naukowej i wydawniczej IPN – Biuro Nowych Technologii (od 2021 r.)
promowania i popularyzowania najnowszej historii Polski na arenie międzynarodowej, a także reagowania na oszczerstwa pojawiające się w mediach zagranicznych – Biuro Współpracy Międzynarodowej (od 2021 r.)
upowszechniania i popularyzacji najnowszej historii Polski za pośrednictwem kulturalnych inicjatyw (organizacji koncertów, widowisk, spektakli teatralnych, wystaw, konkursów artystycznych oraz festiwali) – Biuro Wydarzeń Kulturalnych (od 2022 r.)
organizowania wydarzeń promocyjno-edukacyjnych w Polsce i za granicą – Biuro Przystanków Historia (od 2022 r.)
organizowania wydarzeń naukowo-edukacyjnych z wykorzystaniem przestrzeni konferencyjnej oraz strefy edukacyjnej i nowych technologii – Centralny Przystanek Historia im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego (od 2024 r.)

W latach 2022-2025 (I kwartał) Centrala IPN, w ramach działalności nowo powstałego Biura Wydarzeń Kulturalnych, zrealizowała 223 wydarzenia edukacyjno-kulturalne, na które wydano łącznie 14,6 mln zł.

Kontynuowanie nieskutecznej i niecelowej promocji „Gry Szyfrów”

W ramach działalności edukacyjnej służącej dotarciu z przekazem historycznym do młodzieży, w Centrali IPN zrealizowano „Grę szyfrów” – edukacyjną grę komputerową, na opracowanie której wydano ponad 1,2 mln zł. Prawie czterokrotnie więcej – ponad 4,7 mln zł – kosztowała jej promocja polegająca m.in.: na udziale pracowników IPN w krajowych i zagranicznych targach gamingowych (w tym w Niemczech, Tajlandii, USA) oraz przeprowadzeniu licznych eventów, w trakcie których gra była reklamowana w mediach społecznościowych.

Pomimo kosztownej i wieloletniej promocji popularność gry systematycznie malała. W dwóch pierwszych miesiącach od udostępnienia gry odnotowano 24 980 pobrań, a w pozostałych trzech latach tylko 2 904 pobrania (spadek o 760%). Malejąca skuteczność różnorodnych działań promocyjnych nie przełożyła się na ograniczenie angażowania środków publicznych na promocję. W 2022 r. „Grę szyfrów” wpisano do programu ministerialnego „Gry w edukacji”, co według Kolegium IPN spowodowało dotarcie z nią do 100% populacji uczniów. Kosztowna promocja gry trwała jednak nadal, co było niecelowe i niegospodarne z punktu widzenia tzw. cyklu życia produktu.

Odbiór awatarów postaci historycznych bez pełnej wymaganej funkcjonalności

W Centrali IPN zdecydowano o stworzeniu cyfrowego odpowiednika postaci historycznych (dwóch oficerów Wojska Polskiego i niedźwiedzia Wojtka z Armii Andersa) tzw. awatarów, wydatkując na ten cel blisko 3,5 mln zł. Powstać miał zaawansowany technologicznie, interaktywny produkt wykorzystujący sztuczną inteligencję i metodę głębokiego uczenia (zamówienie obejmowało również inne elementy, w tym m.in.: wykonanie modeli 3D przedmiotów historycznych oraz opracowanie kampanii w mediach społecznościowych).

Aplikacja z awatarami miała umożliwiać wyświetlanie i funkcjonowanie awatara w technologii holograficznej a awatary dysponować „cyfrowym mózgiem”, zapewniającym komunikatywność i wysokie wrażenie realizmu przedstawianej postaci. Aplikacja sterująca miała również umożliwić komunikację użytkownika z awatarem, poprzez detekcję osób i rozpoznawanie emocji użytkowników przed ekranem. Wykonawcę zobowiązano m.in. do przeniesienia na Instytut dostępu do programu/platformy umożliwiającej utrzymanie tzw. warstwy wiedzowej (spersonalizowanej osobowości i szerokiego zasobu wiedzy własnej awatara).

Dokonano natomiast odbioru przedmiotu zamówienia, który nie odpowiadał niektórym wymogom specyfikacji określonych w umowie z wykonawcą. Przykładowo, awatary nie posiadały funkcjonalności rozpoznawania emocji użytkowników, a podczas oględzin NIK awatarów nie można było wyświetlić w postaci hologramu. Oznacza to, iż zakupiono kosztowną technologię bez pełnej wymaganej funkcjonalności. Zamówiona technologia i tak nie będzie optymalnie wykorzystywana w działalności Instytutu, gdyż wymagałoby to zapewnienia awatarom dostępu do odpowiednich płatnych platform, umożliwiających tzw. deep learning (możliwość rozwoju awatarów ograniczono do zasobów IPN).

Pozostałe przypadki niezasadnych i niegospodarnych wydatków

W Oddziale IPN w Gdańsku, wbrew zasadzie racjonalnego gospodarowania środkami publicznymi, wydatkowano na organizację Pomorskiego Kongresu Pamięci Narodowej ponad 1,7 mln zł. Na etapie poprzedzającym podjęcie decyzji o poniesieniu tych wydatków nie przeprowadzono udokumentowanej weryfikacji celowości organizacji przedsięwzięć w ramach tego Kongresu oraz zasadności poniesienia z tego tytułu wydatków.

W Centrali IPN niegospodarnie i niecelowo wydatkowano środki publiczne na produkcję miniserialu o Grażynie Lipińskiej (1,2 mln zł), którego do zakończenia kontroli NIK nie wykorzystano w celach edukacyjnych, pomimo upływu 2,5 roku od jego odbioru od producenta wykonawczego.

W Centrali IPN niecelowo wydatkowano blisko 1 mln zł na szczególną obsługę jednej z nowych komórek organizacyjnych, tj. Biura Nowych Technologii (BNT). Dotyczyło to m.in.:

zlecania stałej zewnętrznej obsługi prawnej BNT w kwocie ponad 400 tys. zł, mimo funkcjonowania w IPN komórek organizacyjnych zapewniających wsparcie prawne;
zlecenia zarządzania dedykowaną stroną internetową BNT za ponad 225 tys. zł, pomimo utrzymywania głównej strony internetowej Instytutu (informującej o działalności IPN), którą modernizowano w celu zwiększenia jej funkcjonalności;
zlecenia usługi pełnienia funkcji strażnika znaku IPN i BNT za kwotę ponad 140 tys. zł, która polegać miała na stałym nadzorze nad poprawnością wdrażania i używania znaku, logotypu IPN oraz innych składników wpływających na identyfikację wizualną Instytutu.

Niedozwolone dzielenie zamówień publicznych

Łączna wartość zamówień udzielonych w wyniku podziału zamówienia wyniosła ponad 2,2 mln zł. Przykładowo w Centrali IPN oraz w Oddziale we Wrocławiu dokonano niedozwolonego podziału trzech zamówień na odrębne 24 usługi lub dostawy w celu uniknięcia stosowania przepisów prawa zamówień publicznych. Wartość zamówień wynosiła 1,2 mln zł. Udzielono w ten sposób m.in. 16 zamówień dotyczących remontu budynku w Opolu, z których osiem na kwotę 206,6 tys. zł zostało udzielonych temu samemu wykonawcy, a pięć kolejnych za kwotę 517,3 tys. zł – innemu. Dzielenie zamówień o łącznej wartości 566,7 tys. zł pojawiło się również przy realizacji projektów: „Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności” i „Historia Misia Wojtka”. Dzielenie zamówienia w celu uniknięcia stosowania przepisów prawa zamówień publicznych przy wyłanianiu wykonawców stanowiło naruszenie ustawy i nie zapewniało realizacji zasady oszczędnego wydatkowania środków publicznych.

Cytat 1 start

W 2024 w Centrali IPN r. udzielono jednemu podmiotowi czterech zamówień (każdego na podstawie odrębnej oferty) na łączną kwotę 149,8 tys. zł, z czego trzech na łączną kwotę 139,8 tys. zł na druk artykułu historycznego i jednego, za 10 tys. zł, na usługę publikacji w wersji elektronicznej.

W tym samym roku temu samemu wykonawcy udzielono zamówienia tego samego rodzaju na kwotę 123 tys. zł w Oddziale IPN w Warszawie, zlecając publikację artykułu autorstwa Prezesa IPN. Środki na sfinansowanie przekazano jednak z Centrali. Wskazała ona również podmiot, któremu Oddział miał udzielić zamówienia na wykonanie tego zadania.

Cytat 1 koniec

Nieprawidłowości przy zlecaniu zamówień podprogowych

Zasady udzielania zamówień, których wartość nie przekracza 130 tys. zł, określone w zarządzeniu Prezesa IPN, sprzyjały dowolności w wyborze wykonawcy. We wszystkich pięciu kontrolowanych jednostkach, przy 109 zamówieniach o łącznej wartości ponad 4,8 mln zł, nie pozyskano minimum trzech ofert lub nie uzasadniono wyboru wykonawcy. W Centrali oraz Oddziałach w Warszawie, Gdańsku i Wrocławiu udzielano zamówień z naruszeniem zasady bezstronności, obiektywizmu i uczciwej konkurencji. Miało to związek z pozornym rozeznaniem rynku i wysyłaniem zapytań ofertowych do podmiotów powiązanych zawodowo lub prywatnie z dyrektorami biur w Centrali IPN lub przez nich wskazanych. Zapytania ofertowe trafiały do rzekomo odrębnych wykonawców, między którymi jednak występowały powiązania osobowe (na przykład wysłano zapytania do fundacji, w których członkowie ich organów reprezentujących byli ze sobą wzajemnie powiązani funkcjami pełnionymi w innych podmiotach uczestniczących w tym postępowaniu. Naruszało to w sposób oczywisty zasady zachowania uczciwej konkurencji oraz równego traktowania wykonawców.

Natomiast łączna wartość zamówień udzielonych z naruszeniem zasady bezstronności, obiektywizmu i uczciwej konkurencji wyniosła blisko 5,8 mln zł. Dotyczyło to realizacji projektów edukacyjno-kulturalnych, w tym m.in. spektakli „Historia Misia Wojtka”, projektu „Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności” lub organizacji wydarzeń kulturalnych (koncertów kolęd).

Naruszenia polegały m.in. na pozornym rozeznaniu rynku, np. poprzez kierowanie zapytań ofertowych do fundacji, których członkowie ich organów reprezentujących byli ze sobą wzajemnie powiązani poprzez funkcje, jakie pełnili w innych podmiotach uczestniczących w tym postępowaniu. Naruszało to zasady zachowania uczciwej konkurencji oraz równego traktowania wykonawców i stawiało pod znakiem zapytania zasadność dokonywania takiego rozeznania rynku.

Cytat 2 start

W 2023 r. w Oddziale IPN w Gdańsku, planując organizację obozu patriotycznego dla dzieci na terenie bazy harcerskiej, zwrócono się z zapytaniem ofertowym do trzech podmiotów, z których dwa były ze sobą powiązane w ten sposób, iż prezes zarządu fundacji, której ostatecznie powierzono zamówienie, zajmował równocześnie miejsce w radzie innej fundacji, do której również złożono zapytanie w ramach tego postępowania.

Sytuacja ta powtórzyła się w 2024 r., ale w tym przypadku prezesi zarządu dwóch fundacji, do których zwrócono się z zapytaniem ofertowym, zasiadali równocześnie w radzie trzeciej fundacji uczestniczącej w tym postępowaniu w związku z wysłanym jej przez Oddział zaproszeniem.

Cytat 2 koniec

Niegospodarne wynajmowanie nieruchomości lokalowych

W latach 2022–2024 Instytut podejmował działania na rzecz pozyskiwania nieruchomości, zapewnienia powierzchni biurowej na cele statutowe i poprawy stanu technicznego budynków. Nie zawsze jednak przyczyniały się one do osiągnięcia optymalnego zasobu powierzchni, adekwatnego do stanu zatrudnienia i wykonywanych zadań. W trzech przypadkach przy wynajmie powierzchni biurowych nie uwzględniano zasad oszczędnego rozporządzania środkami publicznymi, czym doprowadzono do niegospodarnego wydatkowania kwoty 7,1 mln zł. Dotyczyło to m.in. otrzymanego w trwały zarząd przez Centralę IPN budynku na potrzeby Oddziału we Wrocławiu. Nieruchomość była w złym stanie technicznym i wymagała przebudowy. Jednak dopiero po trzech latach podjęto działania inwestycyjne związane z doprowadzeniem obiektu do stanu umożliwiającego jego użytkowanie. W tym czasie Oddział we Wrocławiu wynajmował pomieszczenia biurowe i magazynowe, co kosztowało do końca marca 2025 r. 5,4 mln zł z tytułu czynszu i opłaty eksploatacyjnej.

Nieefektywne zarządzanie majątkiem na potrzeby działalności wydawniczej

Kolejna nieprawidłowość dotyczyła rozbudowy hali magazynowej przeznaczonej pierwotnie na potrzeby działalności wydawniczej. Już po rozpoczęciu procesu inwestycyjnego m.in. Kolegium IPN wyraziło konieczność wprowadzenia zmian w działalności Wydawnictwa IPN – miały one polegać m.in. na dostosowaniu wielkości nakładów publikacji i zmniejszeniu udziału książek tradycyjnych na rzecz e-booków. W związku ze zmianą koncepcji funkcjonowania Wydawnictwa IPN hala była wykorzystywana jedynie do doraźnego składowania m.in. elementów wystaw i gier planszowych. Nieefektywne wykorzystanie hali, na rozbudowę której wydano 3,4 mln zł, świadczyło o niegospodarnym charakterze tych wydatków.

Nierzetelny nadzór nad wykorzystaniem oprogramowania

W Centrali IPN nie sprawowano rzetelnego i bieżącego nadzoru nad dostępem do systemów teleinformatycznych. Ponad połowie byłych pracowników uprawnienia i dostępy do systemów komputerowych odbierano wiele miesięcy po ustaniu zatrudnienia (nawet do trzech lat), albo wcale. Wiązało się to z ryzykiem utraty danych, nieautoryzowanym dostępem do danych osobowych oraz generowaniem zbędnych kosztów na utrzymywanie licencji/dostępów dla osób niebędących pracownikami. Nie prowadzono również bieżącej i skutecznej kontroli zainstalowanego oprogramowania, co przejawiało się w instalowaniu systemu ze źródeł uznawanych za niebezpieczne lub służących do streamingu muzyki i filmów lub korzystania z mediów społecznościowych.

Z kolei sposób zarządzania oprogramowaniem nie zawsze pozwalał na jego efektywne wykorzystanie. Wdrażano je ze znacznym opóźnieniem bądź w niepełnym zakresie wykorzystywano nabyte licencje stanowiskowe. Prowadziło to do ponoszenia zbędnych kosztów w wysokości 392,3 tys. zł. W Centrali IPN przez blisko dwa lata od zakupu nie zainstalowano 57% licencji na oprogramowanie biurowe o wartości ponad 106 tys. zł. Tę niegospodarność tłumaczono koniecznością zapewnienia tzw. buforu licencji ze względu na fluktuację kadr i planowaną wymianę systemu biurowego.

Prawidłowe udzielanie dotacji przez Centralę IPN

Pozytywnie ocenione zostało tylko jedno z istotnych zagadnień objętych kontrolą, tj. udzielanie i rozliczanie dotacji. Zbadane dotacje celowe, udzielone przez Centralę IPN, w łącznej wysokości 14 mln zł przeznaczone zostały na:

finansowanie kosztów realizacji inwestycji dla Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL (13,6 mln zł);
pokrycie kosztów sprawowania opieki nad grobem weterana walk o niepodległość Polski dla sześciu podmiotów (0,4 mln zł).

Środki zostały wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem i przekazywane były w terminach umożliwiających terminową realizację tych zadań. Każdorazowo IPN weryfikował prawidłowość złożonych rozliczeń z realizacji zadania publicznego, co pozwalało na rzetelną ocenę osiągniętych efektów i sposobu wykorzystania środków na realizowane zadanie.

Wnioski

Najwyższa Izba Kontroli na podstawie wyników kontroli wnosi do:

Prezesa Rady Ministrów o:

podjęcie inicjatywy ustawodawczej w przedmiocie zmiany ustawy o IPN w zakresie sposobu ustalania wewnętrznej struktury organizacyjnej Instytutu (art. 18 ust. 1 ustawy o IPN), poprzez umocowanie odpowiednich organów Instytutu (Prezes lub Kolegium) do tworzenia lub znoszenia komórek organizacyjnych oraz określenie trybu dokonywania tych zmian i ich dopuszczalnego zakresu.

Prezesa IPN o:

doprowadzenie treści statutu i struktury organizacyjnej Centrali IPN do zgodności z przepisami prawa;
zapewnienie przestrzegania regulacji wewnętrznych w zakresie równego dostępu do zamówień publicznych oraz konkurencyjności przy ich zlecaniu;
podjęcie działań w celu zapewnienia dostępu do zamówień publicznych szerokiemu gronu wykonawców, poprzez optymalne wykorzystanie posiadanych narzędzi informatycznych służących do komunikacji z wykonawcami oraz prowadzenia postępowań w sposób przejrzysty i usystematyzowany;
wzmocnienie nadzoru nad gospodarką finansową IPN i sposobem zawierania umów;
wprowadzenie jednolitych i transparentnych zasad korzystania z lokali pozostających w zasobie Centrali IPN.

-->

Idź do oryginalnego materiału