Zastąpienie ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji

Cele projektowanej ustawy

Jak wynika z wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów, celem projektowanej ustawy jest zastąpienie ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji. Zaproponowane rozwiązanie ma dostosować polskie prawo do międzynarodowych standardów ochrony osób z niepełnosprawnościami. Projektowana ustawa opiera się na Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych sporządzonej w Nowym Jorku 13.12.2006 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169). Jest to dokument, który potwierdza podmiotowość osób z niepełnosprawnościami i zobowiązuje państwa do zapewnienia im wsparcia w korzystaniu ze umiejętności czynności prawnych.

Strategia na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021-2030

Projektowana ustawa ma stanowić zarazem realizację krajowej Strategii na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021-2030, w której przewidziano wprowadzenie modelu wspieranego podejmowania decyzji zamiast ubezwłasnowolnienia. Strategia zakłada, iż formy zastępczego podejmowania decyzji będą stosowane jedynie w przypadkach całkowitego braku możliwości ustalenia woli danej osoby.

Likwidacja pojęcia „osoby ubezwłasnowolnionej”

Projektowany art. 12 KC zakłada, iż osoby, które nie ukończyły lat 13 nie będą miały umiejętności czynności prawnych, a małoletni, którzy ukończyli lat 13 będą mieli ograniczoną zdolność do czynności prawnej. Usunięto zasadę, iż nie mają jej osoby ubezwłasnowolnione całkowicie, a ograniczoną mają osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Wynika to z zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji. Brak umiejętności czynności prawnych będzie się więc odnosić wyłącznie do kryterium wieku.

Kurator wspierający i reprezentujący

Projekt przewiduje dwa typy kuratorów: wspierającego i reprezentującego.

Kurator wspierający będzie pomagał osobie pełnoletniej w prowadzeniu wszelkich spraw, spraw określonego rodzaju albo doraźnej pomocy w załatwieniu konkretnej sprawy. Osoba potrzebująca wsparcia zachowa pełną autonomię decyzyjną co do swoich spraw.

Z kolei kurator reprezentujący będzie działał w imieniu osoby w sytuacjach wymagających intensywniejszego wsparcia, pozbawiając ją zdolności procesowej w określonych sprawach. Przyznanie prawa reprezentacji przez sąd ograniczone będzie jednak wyłącznie do określonego rodzaju spraw lub czynności wskazanych w postanowieniu sądu o powołaniu kuratora.

Kuratorzy obu rodzajów będą ustanawiani przez sąd. Przy wyborze kuratora sąd powinien uwzględnić wskazania osoby potrzebującej wsparcia, a jeżeli nie ma ona takiej możliwości lub woli, sąd zwróci się o wskazanie osoby, która mogłaby zostać powołana na kuratora do adekwatnej gminy lub do organizacji pozarządowej zajmującej się ochroną praw osób z niepełnosprawnościami lub do placówki, w której osoba wspierana przebywa. Kurator będzie wyznaczany na oznaczony czas, nie dłuższy niż 5 lat.

Umowa asysty prawnej

Projekt określa również essentialia negotii umowy asysty prawnej zawieranej między przyjmującym obowiązki asystenta prawnego i osobą zlecającą asystę. Istotę zobowiązania będzie stanowić udzielenie wsparcia w wykonywaniu umiejętności czynności prawnych przy prowadzeniu określonych w umowie własnych spraw osoby zlecającej asystę prawną.

Projekt przewiduje klauzulę generalną w postaci dobrych obyczajów, którymi powinny się kierować strony umowy. Przyjmujący obowiązki asystenta prawnego będzie zobowiązany powstrzymywać się od nadmiernego wywierania wpływu na swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli przez osobę zlecającą asystę.

Projektowana ustawa zawiera przykłady czynności, które może obejmować umowa. Będą wobec niej stosowane przepisy o zleceniu z wyjątkiem przepisów uregulowanych odmiennie. Umowa zawierana będzie w formie pisemnej pod rygorem nieważności, w celu zabezpieczenia interesów stron.

Pełnomocnictwo rejestrowe

Jak wynika z wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów, projekt zakłada możliwość ustanowienia pełnomocnika z zakresem umocowania określonym w ustawie, obejmującym umocowanie do dokonywania w imieniu mocodawcy czynności prawnych zarówno w sferze majątkowej, jak i osobistej, na wypadek, gdyby utraciła ona w przyszłości zdolność do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem.

Projekt przewiduje m.in., że:

Zgodnie z projektem, udzielenie pełnomocnictwa rejestrowego nie spowoduje utraty umiejętności czynności prawnych i będzie mogło następować na czas oznaczony lub nieoznaczony.

Projektowana ustawa przewiduje, iż z uwagi na swoją doniosłość, pełnomocnictwo rejestrowe powinno być sporządzone w formie aktu notarialnego. Przemawia za tym także bezpieczeństwo obrotu prawnego i konieczność zapewnienia adekwatnego poziomu merytorycznego sporządzanych dokumentów. Pełnomocnictwo rejestrowe będzie więc sporządzane przez notariusza przy udziale pełnomocnika rejestrowego.

Proponuje się również, by pełnomocnictwo rejestrowe podlegało wpisowi do adekwatnego rejestru na zasadach określonych w przepisach odrębnych, tj. do Rejestru Pełnomocnictw utworzonego i prowadzonego w systemie informatycznym przez Krajową Radę Notarialną. W konsekwencji w projekcie przewidziano wprowadzenie stosownych regulacji w ustawie z 14.12.1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U. z 2024 r. poz. 1001).

Pełnomocnictwo medyczne

Projektowana ustawa przewiduje również wprowadzenie pełnomocnictwa medycznego. Ten szczególny rodzaj pełnomocnictwa rejestrowego został unormowany osobno w przepisach prawa medycznego, z odpowiednim odesłaniem zawartym w KC. Co istotne, pełnomocnictwo medyczne aktywuje się natychmiast po utracie przez pacjenta zdolności decyzyjnych, co jest najważniejsze w sytuacjach wymagających natychmiastowego podjęcia decyzji medycznej. Projekt przewiduje różne formy pełnomocnictwa medycznego i określa katalog sytuacji, w których pełnomocnictwo wygasa.

Etap legislacyjny

Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (numer projektu UD80) został wpisany do wykazu prac legislacyjnych Rady Ministrów. Planowany termin przyjęcia projektu przez rząd to II kwartał 2025 r.