Czy potrzebna była kolejna nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego?

Mając na uwadze fakt, iż w 2019 r. bardzo szeroko zmieniono Kodeks postępowania cywilnego, uchwalenie w tak krótkim odstępie czasu kolejnej znacznej nowelizacji ustawy procesowej należy ocenić zdecydowanie negatywnie. Jak wynika z treści uzasadnienia projektu, w trakcie obowiązywania noweli z 4.7.2019 r. ujawniły się kwestie wymagające ponownego przeanalizowania przyjętych w niej rozwiązań. Ustawa z 9.3.2023 r. dość wyraźnie zmierza do wyeliminowania mankamentów regulacji wprowadzonej tą nowelą. jeżeli po ponad 3 latach od wejścia w życie nowelizacji z 4.7.2019 r. dokonuje się korekty wprowadzonych wcześniej zmian, świadczy to o nieprzemyślanym i nieroztropnym uchwaleniu poprzedniej nowelizacji. O wadliwości wcześniejszych zmian świadczy również praktyka sądowa, a w szczególności bezprecedensowa liczba zagadnień prawnych wyłaniających się na tle noweli z lipca 2019 r. i przedstawianych do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, iż przepisy dotyczące postępowania cywilnego powinny być raczej wytworem długiej ewolucji historycznej, wielu doświadczeń i szerokiej dyskusji przedstawicieli nauki i praktyki prawa (ale nie tylko sędziów). Przepisy te nie mogą być tworzone i modyfikowane oraz zastępowane bez potrzeby i należytej rozwagi. Kolejne zmiany prawa procesowego, które od jakiegoś czasu lawinowo narastały, powodują, iż przewidywalność i spójność tego prawa uległa znacznemu rozchwianiu. Do destabilizacji wielu instytucji w Kodeksie przyczyniły się również niski poziom procesowego języka prawnego i kazuistyka poszczególnych unormowań.

Spoiwem niemal wszystkich ostatnio wprowadzanych zmian w Kodeksie postępowania cywilnego jest dążenie do ulepszenia i przyspieszenia załatwiania spraw cywilnych. Uproszczenie procedur i skrócenie czasu trwania postępowania to również cele, które przyświecały ustawie z 9.3.2023 r. Dążenie do ich osiągnięcia nie może się jednak odbywać kosztem naruszenia szkieletu procesowego, jakim są zasady postępowania cywilnego. Tymczasem, jeżeli spojrzymy z lotu ptaka na nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego zarówno z lipca 2019 r., jak i z marca 2023 r., nie sposób nie dostrzec osłabiania niektórych zasad naczelnych, a w szczególności zasady bezpośredniości i zasady jawności, znacznego ograniczania zasady ustności na rzecz zasady pisemności z jednoczesnym zwiększaniem formalizmu czynności procesowych dokonywanych przez strony i upraszczaniem czynności organów postępowania. Zaznaczmy przy tym, iż forma poszczególnych czynności postępowania będzie służyć ułatwieniu i usprawnieniu tego ostatniego, jeżeli zostanie określona przez prawo w sposób dokładny, nienasuwający wątpliwości. Wobec sposobu unormowania tej formy w wymienionych nowelizacjach należy zgłosić istotne zastrzeżenia.

Generalnie rzecz ujmując, zmiany wprowadzane ustawą z 9.3.2023 r. idą w dwóch kierunkach i obejmują zarówno postępowanie rozpoznawcze, jak i postępowanie wykonawcze. Dotyczą one określonych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego i regulacji w ustawach pozakodeksowych (np. w ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawie o komornikach sądowych i ustawie o kosztach komorniczych).

Wśród zmian przepisów Kodeksu postępowania cywilnego należy wyszczególnić przede wszystkim:

• podniesienie wartości przedmiotu sporu, która przesądza o rozpoznaniu sprawy przez sąd okręgowy jako rzeczowo adekwatny w I instancji ( 17 pkt 4 KPC). Zdecydowano się przy tym odejść od obecnego uregulowania, zgodnie z którym sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym zawsze (bez względu na wartość przedmiotu sporu) należą do adekwatności rzeczowej sądu rejonowego. W rezultacie znajdą do nich zastosowanie zasady ogólne, a zatem sprawy te będą rozpoznawane w I instancji przez sądy okręgowe, o ile wartość przedmiotu sporu przewyższa 100 000 zł;
• wprowadzenie rygoru umieszczenia w piśmie procesowym wnoszonym przez stronę zastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej wyraźnie wyodrębnionych oświadczeń, twierdzeń oraz wniosków, w tym wniosków dowodowych ( 128¹ KPC);
• wyodrębnienie pełnomocnika do odbioru pism sądowych, którym może być osoba fizyczna ‒ pełnomocnik do doręczeń ( 88 § 2 i art. 133 § 3 KPC);
• przesądzenie, iż tryb doręczenia za pośrednictwem komornika ( 139¹ KPC) stosuje się wyłącznie co do doręczenia odpisu pisma pozwanemu będącemu osobą fizyczną (§ 1), wprowadzenie wyłączenia stosowania tego trybu, o ile pomimo nieodebrania przez adresata korespondencji aktualność wskazanego w pozwie adresu pozwanego nie budzi wątpliwości (§ 1¹) czy też przyznanie pierwszeństwa pierwotnemu doręczeniu w trybie art. 139 § 1 KPC („pozakomorniczemu”) przed doręczeniem za pośrednictwem komornika (§ 3); nakazanie przez sąd z urzędu doręczenia korespondencji pozwanemu za pośrednictwem komornika, o ile powód mieszka lub ma siedzibę za granicą i nie jest zastępowany przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego wykonującego zawód w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 139² KPC); stosowanie przepisu art. 139¹ w postępowaniu nieprocesowym, o ile w razie nieodebrania przesyłki przez uczestnika postępowania przewodniczący uzna doręczenie pisma za pośrednictwem komornika za konieczne (art. 511^1a KPC);
• możliwość kompleksowego załatwienia w postępowaniu mediacyjnym spraw rozpoznawanych w tych samych bądź choćby w różnych sądach ( 183¹⁴ § 2¹ KPC);
• wprowadzenie jako podstawy zarzutu potrącenia wierzytelności o zwrot spełnionego świadczenia przysługującej jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników ( 203¹ § 1 KPC);
• możliwość odstąpienia przez przewodniczącego od wzywania strony na posiedzenie przygotowawcze, o ile z okoliczności sprawy wynika, iż udział pełnomocnika będzie wystarczający; wzywanie tylko pełnomocnika na posiedzenie przygotowawcze, o ile stroną jest Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, państwowa osoba prawna, organ emerytalny lub rentowy, bank, spółdzielcza kasa oszczędnościowo- kredytowa, zakład ubezpieczeń, zakład reasekuracji, fundusz inwestycyjny lub dom maklerski, chyba iż pełnomocnik nie został ustanowiony ( 205⁴ KPC);
• ogłaszanie postanowień wydanych w toku posiedzenia przygotowawczego w obecności stron i wyłączenie ich doręczania ( 205⁵ § 2¹ KPC);
• poszerzenie elementów planu rozprawy poprzez przyjęcie, iż plan zawiera rozstrzygnięcia co do wniosków dowodowych stron (ewentualnie określa warunki lub termin wydania postanowienia dowodowego) oraz porządek przeprowadzanych na rozprawie dowodów ( 205⁹ § 1 KPC), zatwierdzanie projektu planu rozprawy i dokonywanie zmian tego planu mocą postanowienia (art. 205¹⁰ § 1, art. 205¹¹ § 1 KPC);
• umożliwienie zamknięcia rozprawy przez sąd na posiedzeniu niejawnym, o ile przyczyni się to do sprawniejszego rozpoznania sprawy, a wyznaczanie kolejnych posiedzeń jest zbędne ( 224 § 3, art. 326¹ i art. 367 § 3 KPC);
• wprowadzenie ogólnej zasady, według której ilekroć przepis szczególny nakazuje sądowi uzasadnić z urzędu postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym, postanowienie to doręcza się z urzędu z uzasadnieniem ( 357 § 2² KPC) i dopuszczenie sporządzenia fakultatywnie z urzędu uzasadnienia postanowienia podlegającego zaskarżeniu wydanego na posiedzeniu niejawnym, o ile pozwoli to na usprawnienie postępowania lub o ile postanowienie dotyczy przyznania zwrotu kosztów (art. 357 § 2³ KPC);
• zmiany w obszarze środków zaskarżenia, a w szczególności co do zażalenia i postępowania zażaleniowego, m.in. poprzez zmiany w katalogach postanowień, od których przysługuje zażalenie ( 394 § 1 pkt 5¹, art. 394^1a § 1 pkt 9, art. 394² § 1¹ pkt 1, 4¹ KPC), dodanie w art. 394 § 4, zgodnie z którym o ile przepis szczególny przewiduje, iż stronie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu, ale nie określa, jaki sąd ma je rozpoznać, zażalenie rozpoznaje sąd II instancji, czy też przyjęcie, iż w postępowaniu wywołanym zażaleniem poziomym adekwatnym do kontroli dopuszczalności tego zażalenia i w konsekwencji odrzucenia jest sąd, który wydał zaskarżone postanowienie w składzie jednego sędziego (art. 394^1a § 1¹ KPC i jego odpowiednik – art. 394² § 1² KPC ‒ normujący odrzucenie zażalenia do innego składu sądu II instancji na postanowienie tego sądu);
• zmiany w obrębie postępowań odrębnych, a zwłaszcza wprowadzenie nowego postępowania odrębnego, a mianowicie postępowania z udziałem konsumentów ( 458¹⁴–458¹⁶ KPC), modyfikacje regulacji postępowania w sprawach gospodarczych i postępowania uproszczonego, w ramach którego wyodrębniona została nowa kategoria spraw, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 4000 zł (tzw. sprawy bagatelne);
• umożliwienie komornikowi sądowemu doręczania stronie na jej wniosek odpisów pism za pośrednictwem Elektronicznej Platformy Usług Administracji Publicznej ‒ ePUAP ( 759² § 3 KPC);
• dopuszczenie zażalenia dewolutywnego na niektóre postanowienia, a także umożliwienie sądowi, który wydał zaskarżone postanowienie, przekazania zażalenia poziomego do rozpoznania sądowi II instancji ( 767⁴ § 1²–1⁴ KPC);
• zwolnienie organu egzekucyjnego z ustalania przedawnienia odsetek wymagalnych po powstaniu tytułu wykonawczego ( 804 § 2 KPC i taka sama regulacja w postępowaniu klauzulowym – art. 782¹ § 1 pkt 2 KPC);
• wprowadzenie zasady, zgodnie z którą braki w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej dłużnikiem nie stanowią podstawy do zawieszenia postępowania egzekucyjnego ( 818¹ KPC);
• przyjęcie, iż wniosek wierzyciela o zawieszenie postępowania nie może zmierzać jedynie do przedłużenia postępowania ( 820 KPC);
• modyfikacja przepisów o sprzedaży zajętych ruchomości w drodze licytacji elektronicznej ( 879¹ i nast. KPC), sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej (art. 986² KPC);
• wprowadzenie konwersji, która umożliwia zamianę postępowania przed sądem powszechnym na postępowanie arbitrażowe, jeżeli strony wyrażą zgodę ( 1161¹ KPC).

Nie wdając się w dokładną analizę tekstu noweli z 9.3.2023 r., zwrócę uwagę na niektóre nowe regulacje i poddam je syntetycznej ocenie.

Z zadowoleniem należy powitać te zmiany, które wyraźnie zmierzają do usunięcia mankamentów regulacji wprowadzonej w ramach nowelizacji z 4.7.2019 r. Na pochwałę zasługują nowe rozwiązania zapewniające bardziej elastyczne posiedzenie przygotowawcze czy też precyzujące charakter prawny planu rozprawy (wyraźnie rozróżniono postanowienie o zatwierdzeniu projektu planu rozprawy z art. 205¹⁰ § 1 KPC i postanowienie o sporządzeniu planu rozprawy z art. 205¹⁰ § 3 KPC).

Wiele argumentów przemawia przeciwko nowemu art. 128¹ KPC. Według tego przepisu pismo wnoszone przez stronę zastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej powinno zawierać wyraźnie wyodrębnione oświadczenia, twierdzenia oraz wnioski, w tym wnioski dowodowe. o ile pismo zawiera uzasadnienie, wnioski dowodowe, zgłoszone tylko w tym uzasadnieniu, nie wywołują skutków, jakie ustawa wiąże ze zgłoszeniem ich przez stronę. Już na pierwszy rzut oka widać trudności, które pojawią się w stosowaniu tej regulacji. Wymaganie wprowadzone w art. 128¹ KPC rodzi obawę o dowolność w ocenie organu procesowego. Kodeks postępowania cywilnego nie tylko, iż nie ustala wyraźnie układu (struktury) pisma procesowego, ale także z art. 126 KPC nie wynika, aby pismo procesowe musiało zawierać „uzasadnienie”. Nasuwa się pytanie o celowość podwyższania stopnia formalizmu procesowego zależnie od zastępstwa procesowego strony przez pełnomocnika profesjonalnego. Należy podkreślić, iż jeśli strona, która ustanowiła pełnomocnika profesjonalnego, wnosi o przeprowadzenie danego dowodu, redagując przy tym pismo procesowe inaczej, niż stanowi przytoczony wcześniej przepis, może utracić możliwość przeprowadzenia tego dowodu. Takie rozwiązanie wywołuje wątpliwości przez pryzmat prawa do sądu. Wypada również postawić pytanie o adekwatność sankcji i konieczność uprzedzenia strony o sankcji. Zaznaczmy, iż tak daleko idącej sankcji nie musi wywołać choćby brak warunku formalnego pisma procesowego (por. art. 130 § 1, art. 130^1a § 3 KPC).

Negatywny stosunek należy wyrazić co do regulacji z art. 224 § 3 KPC, umożliwiającej zamknięcie rozprawy na posiedzeniu niejawnym. Budzi ona zastrzeżenia w kontekście zasady jawności, zasady bezpośredniości i zasady ustności. Możliwość zabrania głosu przez stronę w piśmie procesowym jako odpowiednik końcowego (ostatecznego) stanowiska w sprawie przewidzianego w art. 224 § 1 KPC spowoduje pewnie wnoszenie przez pełnomocników profesjonalnych obszernych (nierzadko kilkudziesięciostronicowych) pism procesowych, zaś w wypadku braku pełnomocnika zwiększy ryzyko nieefektywnych wypowiedzi strony.

Należy wyróżnić przełamanie w nowym art. 357 § 2³ KPC zasady, według której uzasadnieniu podlegają jedynie postanowienia zaskarżalne i tylko, jeżeli złożono wniosek o sporządzenie i doręczenie postanowienia z uzasadnieniem (art. 357 § 2¹ KPC). Na podstawie art. 357 § 2³ KPC podlegające zaskarżeniu postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym sąd może z urzędu uzasadnić, o ile pozwoli to na usprawnienie postępowania lub o ile postanowienie dotyczy przyznania zwrotu kosztów osobie niebędącej stroną. W takim przypadku postanowienie z uzasadnieniem doręcza się wszystkim stronom lub osobom, których ono dotyczy. Wypada jednak zastrzec, iż zastosowanie przytoczonej regulacji zależy od uznania sądu. Jednocześnie nasuwa się pytanie, czy doręczenie fakultatywne z urzędu postanowienia z uzasadnieniem na podstawie art. 357 § 2³ KPC wyłącza konieczność złożenia wniosku o uzasadnienie w celu wniesienia zażalenia. Przepis art. 357 § 3 ab initio KPC (w nowym brzmieniu) stanowi o „nakazaniu” doręczenia z urzędu postanowienia z uzasadnieniem, podczas gdy art. 357 § 2³ KPC daje możliwość takiego doręczenia.

Nie sposób przejść obojętnie obok dalszego ograniczania zakresu uzasadniania orzeczeń. Przykładem takiego ograniczenia jest nowy art. 505⁸ § 4 KPC w postępowaniu uproszczonym w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 4000 zł. Taka tendencja jest niepokojąca, zwłaszcza iż uzasadnienie orzeczenia ma w postępowaniu cywilnym fundamentalne znaczenie.

Dostrzec wypada starania na rzecz powrotu do zażalenia dewolutywnego (czyli do sądu II instancji) jako zasadniczego modelu zażalenia na postanowienie wydane w I instancji i zapewniającego w większym stopniu gwarancje procesowe. W tym kontekście istotne znaczenie ma więc wprowadzenie art. 394 § 4 KPC. Zgodnie z tym przepisem, o ile przepis szczególny przewiduje, iż stronie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu, ale nie określa, jaki sąd ma je rozpoznać, zażalenie rozpoznaje sąd II instancji. Brak jak dotąd takiej regulacji powodował niejednokrotnie wątpliwości co do rodzaju zażalenia. Ponadto na postanowienia wydane w postępowaniu zabezpieczającym będzie przysługiwać z powrotem zażalenie do sądu II instancji (art. 741 KPC). W świetle zmiany art. 767⁴ KPC również w sądowym postępowaniu egzekucyjnym zażalenie na niektóre postanowienia będzie zażaleniem dewolutywnym. Niestety zmiany te nie stanowią przełomu w zakresie podstawowego modelu zażalenia. Nie zmieniają one negatywnej ogólnej oceny całego systemu zaskarżania postanowień. System ten został istotnie zaburzony poprzez nowelizację z 4.7.2019 r.

Potrzeba podejmowania działań zmierzających do wzmocnienia pozycji procesowej konsumenta jako strony słabszej w sporze z przedsiębiorcą nie może oznaczać bezkrytycznego opowiedzenia się za dodaniem w Kodeksie postępowania cywilnego przepisów o postępowaniu z udziałem konsumentów (art. 458¹⁴–458¹⁶) jako nowego rodzaju postępowania odrębnego. Czy wykreowanie go było konieczne? Dodawanie kolejnych postępowań odrębnych rodzi ryzyko nakładania się na siebie niektórych postępowań odrębnych, co w rezultacie może spowodować rozbieżności w praktyce sądowej. Wątpliwości natury konstytucyjnej budzi zróżnicowanie w tym postępowaniu odrębnym sytuacji procesowej powoda i pozwanego w zakresie możliwości powoływania twierdzeń i dowodów (por. art. 458¹⁵ KPC i art. 76 Konstytucji RP). Ze względu na wąski zakres nowej regulacji (zaledwie trzy przepisy) ‒ czy zawartych w niej unormowań nie można było wprowadzić do przepisów o trybie zwykłym w procesie?

Ze zmian w zakresie postępowania egzekucyjnego w tym miejscu należy odnotować dwie, które wypada ocenić negatywnie. Po pierwsze, wyłączenie w art. 804 § 2 KPC odsetek wymagalnych po powstaniu tytułu wykonawczego spod odmowy wszczęcia egzekucji wskutek stwierdzenia przez organ egzekucyjny na podstawie treści tytułu wykonawczego upływu terminu przedawnienia dochodzonego roszczenia nie zmienia krytycznego spojrzenia na tę regulację wprowadzoną nowelą z 4.7.2019 r. Przepis art. 804 § 2 KPC narusza rozdział postępowania procesowego i sądowego postępowania egzekucyjnego i powinien zostać uchylony. Na marginesie należy zaznaczyć, iż charakter prawny odmowy wszczęcia egzekucji pozostaje niejasny. Po drugie, za wysoce kontrowersyjną należy uznać zmianę art. 1050 KPC. W zestawieniu z dotychczasowym brzmieniem tego przepisu zmiana jest dość radykalna. jeżeli dłużnik w sprawach o naruszenie dóbr osobistych nie wykona wyroku nakazującego publikację przeprosin, sąd wymierzy mu grzywnę, przy czym grzywna nie może być wyższa niż 15 000 zł. Wyłączono stosowanie art. 1052 KPC, według którego w jednej sprawie można łącznie nałożyć grzywny do miliona złotych. Ponadto ze względu na wyłączenie stosowania art. 1053 KPC niezapłacenie grzywny nie spowoduje zagrożenia karą aresztu. Za absurdalny należy uznać sposób publikacji przeprosin, tj. zamieszczenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym odpowiedniego ogłoszenia. W tym miejscu rodzi się pytanie, czy skutki obrażania kogoś w telewizji bądź radio może usunąć opublikowanie przeprosin w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, który służy innym celom i którego lektura cieszy się znikomym zainteresowaniem. Taka regulacja powoduje znaczne osłabienie standardu ochrony dóbr osobistych. Dodać należy, iż nowy art. 1050 § 4 KPC znajdzie zastosowanie także w sprawach wszczętych przed wejściem nowelizacji w życie.

Reasumując – rychłe zmiany albo uchylenie błędnych rozwiązań, wprowadzanie nowych regulacji prowadzi do zamętu w działaniach organów sądowych i uczestników postępowania, nie sprzyja także kształtowaniu się zaufania do prawa w ogóle. Niech ten wniosek stanowi na tę chwilę odpowiedź na pytanie postawione w tytule. Zbliżające się Forum Prawa Procesowego Cywilnego będzie sposobnością do rozwinięcia zarysowanych kwestii i ustalenia, czy Kodeks postępowania cywilnego w w tej chwili obowiązującym kształcie pozostało użyteczny i może służyć dobru wspólnoty obywateli.