Dziedziczenie zgodne z prawem ukraińskim

Stan faktyczny

O.P. jest ukraińską obywatelką mieszkającą w Polsce i posiadającą tam lokal mieszkalny. Zwróciła się w Polsce do zastępcy notarialnego o sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego zawierającego klauzulę, na podstawie której prawem adekwatnym dla dziedziczenia po niej miałoby być ukraińskie prawo. Odmówił on sporządzenia testamentu, twierdząc, po pierwsze, iż art. 22 w zw. z motywem 38 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa adekwatnego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.Urz. UE L z 2012 r. Nr 201, s. 107) przyznaje prawo wyboru prawa adekwatnego wyłącznie obywatelom Unii, po drugie, iż art. 37 umowy między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych sporządzona w Kijowie 24.5.1993 r. (Dz.U. 1994 Nr 96 poz. 465; dalej: UD), która ma pierwszeństwo przed przepisami tego rozporządzenia, stanowi, iż prawem adekwatnym w zakresie dziedziczenia jest: w przypadku ruchomości – prawo państwa, którego obywatelem jest spadkodawca, a w przypadku nieruchomości – prawo państwa, w którym nieruchomości są położone. Wobec tego zastępca notarialny przyjął, iż prawem adekwatnym dla dziedziczenia po O.P. jest polskie prawo w odniesieniu do nieruchomości, których właścicielką jest ona w Polsce. O.P. wniosła zażalenie na tę odmowę.

Stanowisko TS

Obywatel państwa trzeciego

Artykuł 22 rozporządzenia 650/2012/UE stanowi, iż „każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku”. Trybunał wskazał, iż z treści tego przepisu wynika, iż dotyczy on „każdego”, bez rozróżnienia na obywateli państw członkowskich Unii i na obywateli państw trzecich. Jedynym ograniczeniem swobody wyboru, jaka przysługuje takiej osobie, jest bowiem możliwość wyboru wyłącznie prawa państwa, którego obywatelstwo ta osoba posiada, i to niezależnie od tego, czy to państwo jest państwem członkowskim Unii, czy też nie.

Zdaniem TS powyższą językową wykładnię potwierdzają inne przepisy rozporządzenia 650/2012/UE, które również odnoszą się do prawa państwa nienależącego do Unii. Po pierwsze art. 20 tego rozporządzenia stanowi, iż prawo wskazane przez to rozporządzenie stosuje się niezależnie od tego, czy jest ono prawem państwa członkowskiego. Po drugie TS wskazał, iż art. 5 rozporządzenia 650/2012/UE ogranicza umowy prorogacyjne do sytuacji, w której „wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 tego rozporządzenia jest prawem państwa członkowskiego”. Podobnie art. 6 rozporządzenia 650/2012/UE reguluje stwierdzenie braku jurysdykcji, „w przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 jest prawem państwa członkowskiego”. Trybunał stwierdził, iż takie uściślenia mają sens tylko wtedy, gdy istnieje możliwość wyboru prawa innego niż prawo państwa członkowskiego. Po trzecie, ponieważ zgodnie z motywem 38 rozporządzenia 650/2012/UE „niniejsze rozporządzenie powinno umożliwić obywatelom ułożenie zawczasu ich spraw spadkowych poprzez dokonanie wyboru prawa adekwatnego dla dziedziczenia po nich”. Trybunał stwierdził, iż to ten motyw odnosi się w sposób ogólny do każdego „obywatela”, a nie tylko do obywateli Unii.

Trybunał orzekł, iż art. 22 rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, iż obywatel państwa trzeciego zamieszkujący w państwie członkowskim Unii może dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.

Klauzula wyboru prawa

Trybunał wskazał, iż z art. 75 ust. 1 rozporządzenia 650/2012/UE wynika zasadniczo, iż stosowanie tego rozporządzenia nie może stanowić przeszkody dla stosowania konwencji międzynarodowych, których stroną jest jedno lub większa liczba państw członkowskich. Obejmuje to przypadki, gdy po pierwsze dane państwo lub państwa członkowskie były już stronami konwencji międzynarodowej w chwili przyjęcia rozporządzenia 650/2012/UE, a po drugie – dana konwencja dotyczy spraw objętych przepisami tego rozporządzenia. Tymczasem z orzecznictwa TS wynika, iż o ile prawodawca Unii przewiduje, iż stosowanie danego rozporządzenia „nie narusza” istniejących konwencji międzynarodowych, mają one zastosowanie w przypadku zbiegu przepisów z takim rozporządzeniem (wyrok TS z 4.5.2010 r., C-533/08, TNT Express Nederland, Legalis). W związku z tym w sytuacji, gdy państwo członkowskie jest stroną umowy dwustronnej zawartej z państwem trzecim przed wejściem w życie rozporządzenia 650/2012/UE, a ta umowa dwustronna zawiera postanowienia przewidujące normy mające zastosowanie w zakresie dziedziczenia, TS uznał, iż zastosowanie mają, co do zasady, owe postanowienia, a nie przepisy przewidziane w rozporządzeniu 650/2012/UE w tej dziedzinie.

W niniejszej sprawie celem rozporządzenia 650/2012/UE, jak wynika z motywów 7 i 59, jest usuwanie przeszkód w swobodnym przepływie osób, które mogą napotkać trudności w wykonywaniu przysługujących im praw w zakresie spraw spadkowych mających skutki transgraniczne, w szczególności poprzez ustanowienie norm dotyczących jurysdykcji i prawa adekwatnego w tej dziedzinie oraz uznawania i wykonywania w jednym państwie członkowskim orzeczeń i aktów z innych państw członkowskich. W art. 21 tego rozporządzenia, zatytułowanym „Zasada ogólna”, ustanowiono łącznik domyślny, który określa się poprzez odniesienie do miejsca zwykłego pobytu zmarłego w chwili śmierci. W świetle struktury tego rozporządzenia możliwość wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada zmarły, uregulowana w art. 22 rozporządzenia 650/2012/UE, powinna być postrzegana jako ustanawiająca odstępstwo od ogólnej zasady zawartej w art. 21. Ponadto zarówno miejsce zwykłego pobytu, jak i obywatelstwo stanowią obiektywne łączniki, które – zarówno jeden, jak i drugi – przyczyniają się do realizacji celu pewności prawa uczestników postępowania spadkowego, do którego dąży – jak wynika z jego motywu 37 – rozporządzenie 650/2012/UE. Zdaniem TS z powyższych rozważań wynika, iż możliwości wyboru prawa adekwatnego dla dziedziczenia nie można uznać za zasadę leżącą u podstaw rozporządzenia 650/2012/UE, a tym samym za zasadę współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych w ramach Unii, której instrumentem jest owo rozporządzenie.

Trybunał przyznał, iż ogólny cel rozporządzenia 650/2012/UE, jakim jest wzajemne uznawanie orzeczeń wydanych w państwach członkowskich w sprawach spadkowych, wiąże się z zasadą jednolitości statutu spadkowego (wyrok TS z 21.6.2018 r., C-20/17, Oberle, Legalis). Nie jest to jednak zasada bezwzględna (wyrok TS z 16.7.2020 r., C-80/19, E.E., Legalis). Rzecznik generalny stwierdził w pkt 71 opinii, iż art. 12 ust. 1 rozporządzenia 650/2012/UE wprowadza wyraźnie odstępstwo od tej zasady, ponieważ pozwala adekwatnemu sądowi nie orzekać w przedmiocie składników majątku znajdujących się w państwach trzecich z obawy, iż orzeczenie nie zostanie uznane lub nie zostanie stwierdzona jego wykonalność w tych państwach trzecich. Wynika z tego, iż prawodawca Unii wyraźnie zamierzał przestrzegać, w pewnych szczególnych przypadkach, modelu rozdziału spadku, który może zostać wdrożony w stosunkach z niektórymi państwami trzecimi.

Trybunał orzekł, iż art. 75 w zw. z art. 22 rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie temu, aby w przypadku gdy przed przyjęciem tego rozporządzenia państwo członkowskie Unii zawarło z państwem trzecim umowę dwustronną, która wskazuje prawo adekwatne dla dziedziczenia i nie przewiduje wyraźnie możliwości wyboru innego prawa, obywatel tego państwa trzeciego, zamieszkujący w danym państwie członkowskim, nie mógł dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.