Pierwszym skojarzeniem ze słowem „utwór” jest muzyka. Pojęcie to ma jednak znacznie szersze znaczenie. Za utwór w rozumieniu prawa autorskiego może zostać uznana choćby najbardziej zaskakująca rzecz. Zaskakująca w tym sensie, iż zupełnie prosta. Utwór nie równa się artyzmowi. Nie równa się dobremu smakowi, umiejętnościom czy choćby talentowi.
To jak to się ma do fotografii? Czy zdjęcie rozłożonej koszulki na białym tle to utwór? Dlaczego adekwatnie trzeba to ustalać?
Komu to potrzebne?
Nie bez powodu ten temat otwiera bloga o prawie fotografii. To, czy zdjęcie stanowi utwór w rozumieniu prawa autorskiego otwiera wachlarz możliwości. Wyobraź sobie tarczę z napisem „utwór” – jeżeli ją masz, Twoje szanse na dochodzenie swoich praw są większe.
Definicja
Wyjdźmy w pierwszej kolejności od definicji utworu, którą znajdziesz w art. 1 ust. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a brzmi ona:
„utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.”
Wszystko jasne? Nie przejmuj się, choćby po kilkukrotnej lekturze tej definicji trudno jest ją rozbroić bez orzecznictwa i literatury. Ty na szczęście masz mnie
Z definicji wynika, iż aby utwór był utworem powinien:
- być rezultatem pracy człowieka,
- być przejawem jego działalności twórczej,
- mieć indywidualny charakter.
Fakt, iż utwór musi być wynikiem pracy człowieka wydaję się sprawą dość oczywistą. Nie będzie utworem zdjęcie wykonane przez w pełni zautomatyzowaną budkę fotograficzną czy zdjęcie wykonane przez zwierzę, chociaż nie wszyscy są tego samego zdania (sprawa Monkey Selfie).
Dalej mowa jest o elemencie twórczym oraz indywidualnym charakterze. Sąd Najwyższy w jednym z bardzo ciekawych wyroków (do którego będę jeszcze wracać przy okazji zagadnienia współtwórstwa) stwierdził, iż w dziedzinie fotografii za twórczość uznaje się:
- świadomy wybór momentu fotografowania,
- punkt widzenia,
- koncepcję obrazu (kadrowanie),
- oświetlenie,
- ustalenie głębi, ostrości i perspektywy,
- zastosowanie efektów specjalnych,
- zabiegi zmierzające do nadania fotografii określonego charakteru.
Zgodzisz się, iż to właśnie te elementy nadają fotografii indywidualne piętno. To od decyzji fotografa zależy wybór kadru, ostrości obrazu czy oświetlenia danego obiektu. Z całej gamy możliwości wpływających na ukształtowanie obrazu to fotograf wybiera te, które on uważa za stosowne, tym samym dokonuje indywidualnego, twórczego wyboru, który przekłada się na ostateczny wynik jego działań, czyli fotografię.
Jeśli twierdzimy, iż nasza fotografia to utwór, warto powołać się na kilka spośród tych elementów, ponieważ bazowanie tylko na jednym może być po prostu niewystarczające. Weźmy na ten przykład taki timing. Współczesna technika pozwala na ustawienie aparatu w tryb zdjęć seryjnych i tym sposobem aparat sam wyłapie „odpowiedni” moment. Wówczas powoływanie się tylko na wybór chwili może być nietrafione.
Warto jeszcze wspomnieć, iż utwór fotograficzny powstaje z chwilą
zapisania zdjęcia na karcie pamięci lub kliszy. Późniejsze obróbki zdjęcia w postaci np. retuszowania mogą prowadzić do powstania kolejnego utworu.
Jakie fotografie utworami nie są? 
Elementów mogących kwalifikować fotografię jako utwór jest tyle i są one tak szerokie, iż w konsekwencji znacznie łatwiej jest wskazać, jakie fotografie utworami nie są, niż omawiać te, które nimi są.
I tak, waloru twórczości nie można przypisać fotografiom reprodukcyjnym. Istotą reprodukcji fotograficznej jest wierne odwzorowanie fotografowanego obiektu bez jakiejkolwiek ingerencji w jego wewnętrzną charakterystykę, nie można wobec tego mówić tutaj o twórczości, a co najwyżej o odtwórczości, a ta z ochrony prawnej nie korzysta.
Podobnie utworami nie są zdjęcia, które spełniają wyłącznie funkcję rejestracyjną np. zdjęcia z kartotek policyjnych czy rentgenowskie, ponieważ są pozbawione cech twórczości osobistej. To samo tyczy się zdjęć legitymacyjnych i paszportowych, które mają za zadanie dokładne odzwierciedlenie fotografowanej osoby i powinny być sporządzane według przepisów prawa (odkryte ucho itp.)
Nie zawsze jednak zdjęcie portretowe nastawione na dokładne przedstawienie osoby będzie pozbawione cech utworu. interesujące stanowisko zajął w kwestii tego typu zdjęć Trybunał Sprawiedliwości UE. W jednym swoich wyroków (znajdziesz go o tu) wskazał, że:
„autor może dokonać swobodnych i twórczych wyborów na kilka sposobów i w różnych momentach jej realizacji. W fazie przygotowawczej autor może dokonać wyboru inscenizacji, pozy osoby fotografowanej lub oświetlenia. Podczas wykonywania fotografii portretowej może dokonać wyboru kadrowania, kąta ujęcia, a także wytworzonej atmosfery. Wreszcie przy wykonywaniu odbitek z kliszy autor może dokonać wyboru spośród istniejących technik wywoływania tej, którą zechce zastosować, a choćby użyć w razie potrzeby systemu informatycznego. Poprzez dokonywanie tych różnych wyborów autor fotografii portretowej jest zatem w stanie odcisnąć na tworzonym dziele swój osobisty charakter”.
Jak widzisz, również fotografia portretowa może być uznana jako utwór.
Czy wystarczy pomysł na zdjęcie?
Mam nadzieję, iż wytrwałeś do końca wpisu, bo chciałam wspomnieć o jeszcze jednej istotnej kwestii. Ochroną prawnoautorską jest objęty tylko sposób wyrażania – nie są nią objęte pomysły, idee, odkrycia, metody i zasady działania. Dla zaistnienia ochrony prawnoautorskiej wymagane jest, aby utwór był uzewnętrzniony, to znaczy, aby mogli się z nim zapoznać inni, poza autorem. Wobec czego, jeżeli masz dobry pomysł na zdjęcie, nie czekaj, twórz!
Zachęcam Cię też do odwiedzenia sklepu, w którym znajdziesz umowy określające wszystko co istotne, w tym czy dana fotografia jest utworem czy nie
Pozdrowienia!
Karolina
Photo by Paul Skorupskas on Unsplash
