Koniec nadmiernej ochrony dla nierzetelnych dłużników

Obecne regulacje

W obowiązującym stanie prawnym, w przypadku gdy w ramach postępowania egzekucyjnego okaże się, iż dłużnik nie ma zdolności procesowej ani przedstawiciela ustawowego, organ egzekucyjny jest zmuszony zawiesić postępowanie z urzędu. Przepis ten stosuje się na zasadzie analogii również do osób prawnych, po stronie których zachodzą braki w zakresie ich reprezentacji, tj. wówczas, gdy osoby uprawnione do reprezentacji dłużnika złożą oświadczenie o rezygnacji z pełnienia funkcji bądź zostaną odwołane, co uniemożliwia normalne funkcjonowanie takich podmiotów i prowadzi do paraliżu postępowania egzekucyjnego. W razie zaistnienia takiej sytuacji zachodzi konieczność zabezpieczenia interesów dłużnika poprzez ustanowienie dla niego kuratora, co adekwatny w sprawie sąd czyni na wniosek wierzyciela lub – gdy egzekucja została wszczęta z urzędu – bez takiego wniosku. Sama procedura ustanowienia kuratora jest jednak czasochłonna i wymaga chociażby ustalenia wysokości zaliczki na poczet jego wynagrodzenia, która zależna jest od rodzaju postępowania egzekucyjnego, a co więcej: generuje dodatkowe koszty – to wierzyciel zobowiązany jest do wpłacenia zaliczki na poczet wynagrodzenia kuratora.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 9.3.2018 r. w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia i zwrotu wydatków poniesionych przez kuratorów ustanowionych dla strony w sprawie cywilnej (Dz.U. z 2018 r. poz. 536) wynagrodzenie kuratora ustala się w kwocie nieprzekraczającej 40% stawek minimalnych za czynności adwokackie określonych w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 16 ust. 3 ustawy z 26.5.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2017 r. poz. 2368 i 2400), a w przypadku gdy kuratorem jest radca prawny – w kwocie nieprzekraczającej 40% stawek minimalnych za czynności radców prawnych określonych w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 22⁵ ust. 3 ustawy z 6.7.1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. z 2017 r. poz. 1870 i 2400 oraz z 2018 r. poz. 138), w obu przypadkach nie mniej niż 60 zł. Kwota ta w zależności od rodzaju sprawy może sięgać choćby 10 tys. zł, a tym samym stanowić niemały wcale wydatek dla wierzyciela dochodzącego swych praw w drodze przymusu państwowego.

Furtka dla nierzetelnych dłużników

Powyższy mechanizm bardzo często wykorzystywany jest przez nierzetelnych dłużników dążących do zablokowania postępowań egzekucyjnych. Nie może zatem dziwić, iż w praktyce często się zdarza, iż gdy cała procedura ustanowienia kuratora kończy się pomyślnie, dłużnicy powołują nowy zarząd tak, by doprowadzić do odpadnięcia podstawy działania kuratora. Gdy pojawia się perspektywa przeprowadzenia czynności egzekucyjnych, dłużnicy ponawiają czynności prowadzące do powstania braków w składzie organów uprawnionych do ich reprezentacji, co rodzi konieczność przeprowadzenia całej procedury od początku.

Istota zmian

Projekt zakłada dodanie po art. 818 ustawy z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805, dalej: KPC) art. 818¹ KPC, przewidującego przede wszystkim, iż braki w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej dłużnikiem nie będą stanowić podstawy do zawieszenia postępowania egzekucyjnego. W myśl proponowanych rozwiązań dłużnicy pozbawieni zostaną możliwości podjęcia działań procesowych nakierowanych wyłącznie na odwleczenie w czasie skutecznego przeprowadzenia czynności egzekucyjnych.

Braki po stronie dłużnika wyłącznie jako podstawa rozważenia ustanowienia kuratora

Zaistnienie braków w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej dłużnikiem nie będzie w sposób automatyczny rodzić podstawy do ustanowienia dla takiego podmiotu kuratora. W razie odnotowania, iż po stronie dłużnika zachodzą braki uniemożliwiające jego działanie, komornik informację w tym zakresie wraz z aktami sprawy przekaże adekwatnemu sądowi, który kuratora ustanowi co prawda z urzędu, ale tylko wówczas, gdy będzie to konieczne dla ochrony interesów dłużnika i gdy majątek dłużnika będzie wystarczał na pokrycie kosztów z tym związanych. Decyzja co do powołania kuratora nie będzie więc podejmowana w sposób mechaniczny, a jej podjęcie będzie wymagało przeprowadzenia uprzedniej analizy, czy za zasadnością przyznania dłużnikowi tej formy ochrony przemawiają okoliczności konkretnego przypadku. W myśl proponowanych rozwiązań komornik będzie miał możliwość wstrzymania się z czynnościami do momentu podjęcia decyzji co do ustanowienia kuratora.

Skuteczność czynności dokonanych z udziałem kuratora

W projekcie ustawy przewidziano również, iż doręczenie pisma kuratorowi, o ile nastąpi przed upływem 2 tygodni od dnia uzyskania przez organ egzekucyjny informacji o uzupełnieniu braków w zakresie organów jednostki organizacyjnej będącej dłużnikiem, będzie skuteczne wobec dłużnika.

Tożsamość podmiotowa osoby kuratora

Ustawodawca w projekcie zawarł także postulat, aby w razie potrzeby ponownego ustanowienia kuratora w tej samej sprawie z powodu zaistnienia braków uniemożliwiających działanie dłużnika sąd na kuratora – w miarę możliwości – wyznaczył tę samą osobę co poprzednio.

Koszty ustanowienia kuratora

Projekt przewiduje także, iż koszty ustanowienia kuratora obciążać będą dłużnika, a po ich wyegzekwowaniu podlegać będą zwrotowi na rzecz sądu z pierwszeństwem przed wszystkimi innymi należnościami.

Vacatio legis i przepisy intertemporalne

Projekt – w omawianym zakresie – zakłada, iż ustawa wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy od dnia jej ogłoszenia, a do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy zastosowanie znajdą przepisy w brzmieniu nadanym tą ustawą, z wyjątkiem art. 940, 941 i 985 § 1¹ KPC, które zastosowania w tych sprawach nie będą miały.

Ratio legis

Kształt projektowanych zmian we wskazanym powyżej obszarze nie pozostawia żadnych wątpliwości co do intencji ustawodawcy. Zasadniczym celem ustawodawcy, wprost wyrażonym w uzasadnieniu omawianego projektu, jest przeciwdziałanie omówionym powyżej nieprawidłowościom i odebranie nierzetelnym dłużnikom możliwości skutecznego blokowania postępowań egzekucyjnych w drodze odwoływania osób uprawnionych do ich reprezentacji.

Ocena zmian

Omawiane rozwiązania należy bezsprzecznie ocenić pozytywnie. W aktualnym stanie prawnym poziom ochrony zapewnionej dłużnikom w stosunku do gwarancji przyznanych wierzycielom na etapie postępowania egzekucyjnego trzeba uznać za nieproporcjonalnie wysoki. Do takich wniosków prowadzi analiza nierzadkich w praktyce sytuacji, w których dłużnicy będący osobami prawnymi w sposób ewidentnie celowy kreują po stronie organów uprawnionych do ich reprezentacji braki uniemożliwiające ich działanie tylko po to, aby wywołać skutek w postaci zawieszenia postępowań egzekucyjnych. Projektodawca trafnie spostrzegł, iż państwo jest zobowiązane do udzielenia wierzycielowi dysponującemu tytułem wykonawczym jak najdalej idącego wsparcia w celu umożliwienia mu realizacji praw tych tytułem stwierdzonych. Obecne regulacje – w połączeniu z ich instrumentalnym wykorzystaniem przez nierzetelnych dłużników – powyższego postulatu z pewnością nie realizują, co uzasadnia podjęcie interwencji ustawodawczej we wskazanym obszarze. Rozbudowanie obowiązujących regulacji poprzez jednoznaczne przesądzenie, iż braki w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej dłużnikiem nie będą stanowić podstawy do zawieszenia postępowania egzekucyjnego, z pewnością jest legislacyjnym krokiem w dobrą stronę. Możliwość ustanowienia kuratora dla dłużników dotkniętych brakami w składzie organów uprawnionych do ich reprezentacji nie odpadnie, przy czym wymagać będzie przeprowadzenia uprzedniej analizy, czy aby na pewno okoliczności danego przypadku za tym przemawiają i czy przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego rodzi widoki na uzyskanie zaspokojenia.

Wydaje się, iż ocena przesłanki konieczności ustanowienia kuratora dla ochrony interesów dłużnika powinna być podejmowana w ścisłym związku z analizą przebiegu postępowania egzekucyjnego i czynności podejmowanych przez dłużnika w jego ramach. W przypadku ustalenia, iż dłużnik w toku postępowania egzekucyjnego dokonał czynności, które zatamowały jego przebieg, np. poprzez złożenie skarg na czynności komornika dotkniętych brakami formalnymi lub fiskalnymi, albo oczywiście bezzasadnych, które jako takie zostały następnie przez sąd odrzucone lub oddalone, a następnie wykreował braki w składzie organów uprawnionych do jego reprezentacji, nie powinno być wątpliwości co do braku podstaw do ustanowienia kuratora. Takie działanie powinno zostać potraktowane przez sąd jako forma rezygnacji dłużnika ze środków ochrony przewidzianej przepisami o postępowaniu egzekucyjnym.

Z kolei w przypadku powołania kuratora, dzięki rozwiązaniu przewidującemu skuteczność czynności organu egzekucyjnego podjętych przed upływem oznaczonego okresu od daty powzięcia wiedzy o uzupełnieniu braków, dłużnik wyzuty zostanie ze sposobności zablokowania postępowania egzekucyjnego poprzez ponowne powołanie osób uprawnionych do reprezentacji dłużnika. Dodatkowo pozytywnie wypada ocenić projektowaną zmianę zakładającą zdjęcie z wierzyciela fiskalnego ciężaru złożenia zaliczki na poczet wynagrodzenia kuratora i obciążenie tym kosztem sądu – który będzie posiadać najwyższe pierwszeństwo w uzyskaniu zaspokojenia z wyegzekwowanych od dłużnika kwot. Trudno bowiem znaleźć jakiekolwiek argumenty przemawiające za zasadnością forowania nieuczciwego dłużnika kosztem wierzyciela zobowiązanego do poniesienia dodatkowych kosztów niezbędnych do skutecznego przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego. Pozytywnie wypada ocenić również kształt przepisów intertemporalnych, przewidujących, iż znowelizowane regulacje będą stosowane do spraw już wszczętych i dotychczas niezakończonych. Dzięki temu omawiane regulacje – jako znacznie trafniejsze przez pryzmat względów słuszności – znajdą zastosowanie do szerszego zakresu przypadków, łagodząc tym samym negatywne skutki odnotowanej przez projektodawcę niedoskonałości legislacyjnej. Na tym etapie procesu legislacyjnego pozostaje żywić nadzieję, iż projektowane zmiany zostaną uchwalone, a akcenty w obszarze ochrony interesów dłużników i wierzycieli w ramach postępowań egzekucyjnych – rozłożone na nowo.