Koniec z sądowym ubezwłasnowolnianiem

Opublikowany właśnie przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji przewiduje cztery narzędzia prawne: asystenta prawnego, kuratora wspierającego, kuratora reprezentującego oraz pełnomocnika rejestrowanego. Mają one zastąpić dotychczasowe ubezwłasnowolnienie, które wraz z wejściem nowej ustawy w życie przejdzie do historii.

O takich planach mówiło się od dawna, zmiany postulowano już 15 lat temu w zaleceniach Komitetu Ministrów Rady Europy. Także polskie środowiska prawnicze zwracało uwagę na tę kwestię, zwłaszcza iż liczba potrzebujących wsparcia innej osoby przy załatwianiu różnych spraw, w tym urzędowych, stale rośnie. Dość powiedzieć, iż udział osób starszych w populacji Polski w 2022 r. sięgnął 25,9 proc. Naturalnie nie każda osoba starsza potrzebuje wsparcia, z kolei choćby młoda dorosła osoba nierzadko go wymaga.

Prawne wsparcie

Jak wskazano w uzasadnieniu projektu celem nowych przepisów jest zagwarantowanie prawnych narzędzi, dzięki którym osoby, które z różnych przyczyn same nie będą w stanie tego czynić, mogły prowadzić swoje sprawy osobiste i majątkowe z pomocą wybranej osoby, która będzie działała w jej imieniu.

Przewidziano w tym celu cztery rozwiązania (funkcje): asystenta prawnego, kuratora wspierającego, kuratora reprezentującego oraz pełnomocnika rejestrowanego.

Osoba wspierana będzie mogła zawrzeć umowę (w formie pisemnej) zlecającą konkretnej osobie – asystentowi prawnemu – udzielenie faktycznego wsparcia przy dokonywaniu czynności prawnych i prowadzeniu spraw określonych w umowie. Projekt zawiera przykłady czynności, które może obejmować umowa, chodzi m.in. o czynną obecność przy podejmowaniu czynności prawnych przez osobę zlecającą asystę czy przekazanie oświadczenia woli osoby zlecającej asystę w jej obecności. Do umowy asysty prawnej będzie stosować się odpowiednio przepisy o zleceniu.

Z kolei w zależności od sytuacji osoby potrzebującej wsparcia, sąd będzie mógł ustanowić dla niej kuratora wspierającego lub reprezentującego – z większymi uprawnieniami. W tym drugim przypadku sąd określi zakres i rodzaj spraw, które może on prowadzić. Sąd nie będzie musiał powołać kuratora reprezentującego, jeżeli interesy osoby wspieranej mogą być wystarczająco chronione w inny sposób, gdy wystarczające jest umocowanie kuratora wspierającego lub pełnomocnika rejestrowanego.

Pełnomocnik na wypadek niedyspozycji

Osoba pełnoletnia, dla której nie ustanowiono kuratora reprezentującego będzie mogła udzielić pełnomocnictwa na wypadek, gdyby w przyszłości ze względu na stan zdrowia nie była w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem. Pełnomocnictwo rejestrowane obejmować ma umocowanie do wszystkich czynności związanych z osobą i majątkiem mocodawcy, w tym do wyrażania w imieniu mocodawcy zgody albo sprzeciwu na udzielanie świadczeń zdrowotnych, reprezentowania go przed sądami oraz innymi organami władzy publicznej.

Ustawowe określenie zakresu tego pełnomocnictwa ma ograniczyć konieczności ingerencji sądu w tę sferę. Ze względu na doniosłość tego pełnomocnictwa powinno być ono sporządzone w formie aktu notarialnego, tak samo jego odwołanie przez mocodawcę oraz zrzeczenie się umocowania przez pełnomocnika; będzie ono też podlegało wpisowi do do Rejestru Pełnomocnictw utworzonego i prowadzonego w systemie informatycznym przez Krajową Radę Notarialną.

Prawo do sądu

Ustawa przewiduje zmiany nie tylko w kodeksach cywilnym, postępowania cywilnego oraz rodzinnym, ale też w szeregu innych ustawach m.in: o prawach pacjenta, w prawie o notariacie oraz w prawie upadłościowym i prawie restrukturyzacyjnym. Te ostanie mają zapewnić w tych postępowaniach efektywną realizację prawa do sądu osobie korzystającej ze wsparcia kuratora.

Naturalnie projekt przewiduje się szereg rozwiązań przejściowych. W dniu wejścia w życie ustawy każda osoba pełnoletnia będzie miała pełną zdolność do czynności prawnych, osoby ubezwłasnowolnione całkowicie staną się osobami wspieranymi a ich dotychczasowy opiekun prawny stanie się z mocy prawa, na okres pięciu lat, tymczasowym kuratorem reprezentującym do prowadzenia wszelkich spraw w imieniu osoby dla której został ustanowiony.

Osoby ubezwłasnowolnione częściowo staną się osobami wspieranymi i dotychczasowy ich kurator stanie się na pięć lat kuratorem upoważnionym do wyrażania zgody na czynności prawne dokonywane przez tę osobę w zakresie wynikającym z orzeczenia sądu o jego ustanowieniu.

Postępowania o ubezwłasnowolnienie, zmianę lub uchylenie ubezwłasnowolnienia, będące w toku będą rozpoznane jako sprawy o ustanowienie, zmianę, uchylenie kuratora.

Ustawa ma wejść w życie po upływie 12 miesięcy od ogłoszenia.

Etap legislacyjny: konsultacje publiczne