Nieodpłatna pomoc prawna i poradnictwo obywatelskie po nowelizacji

Opis wprowadzonych zmian

Oświadczenia osób uprawnionych

W ostatecznej wersji ustawy nowelizującej ustawę z 5.8.2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1534; dalej: NieodpłPomPrU) utrzymano obowiązek składania przez osoby uprawnione oświadczeń, iż nie są w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej. Doprecyzowano jednak formę składania i przechowywania tych oświadczeń. Osoba korzystająca z pomocy w punkcie składa oświadczenie w formie pisemnej, natomiast przy poradach zdalnych – w formie ustnej, a informacja o jego złożeniu jest odnotowywana w systemie teleinformatycznym.

W przypadku osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą utrzymano również obowiązek składania dodatkowego oświadczenia o niezatrudnianiu innych osób w ciągu ostatniego roku.

Dyżury i tryb udzielania pomocy prawnej

W nowelizacji doprecyzowano, iż nieodpłatna pomoc prawna i poradnictwo obywatelskie udzielane są podczas dyżurów w punktach, organizowanych przeciętnie pięć dni w tygodniu, w wymiarze co najmniej czterech godzin dziennie (art. 8 ust. 3 NieodpłPomPrU). Dyżury nie obejmują dni wolnych od pracy w rozumieniu ustawy z 18.1.1951 r. o dniach wolnych od pracy (t.j. Dz.U. z 2025 r. poz. 296).

Nowością jest wprowadzenie równego prawa wyboru formy świadczenia usługi – beneficjent może skorzystać zarówno ze spotkania w punkcie, jak i z porady udzielanej zdalnie (telefonicznie, e-mailowo, dzięki komunikatorów). Dotychczas taka możliwość była ograniczona do osób z niepełnosprawnościami ruchowymi, osób doświadczających trudności w komunikowaniu się lub ogółu uprawnionych wyłącznie w okresie epidemii.

Szczególne zasady w okresie stanów nadzwyczajnych

Dotychczasowy art. 28a NieodpłPomPrU, przewidujący możliwość udzielania pomocy prawnej wyłącznie zdalnie w okresie epidemii lub stanu nadzwyczajnego, został uchylony. Zastąpiono go nowym art. 8 ust. 3b NieodpłPomPrU, w którym wprowadzono kompetencję starosty do czasowego ograniczenia pomocy wyłącznie do formy zdalnej w takich sytuacjach.

Dodatkowo starosta może określać ogólne warunki techniczne odbywania dyżurów poza punktem – na wniosek osób udzielających pomocy.

Przechowywanie i ochrona oświadczeń

Nowelizacja precyzuje zasady przechowywania oświadczeń. o ile składane są w formie pisemnej, przechowuje je starosta przez trzy lata od końca roku kalendarzowego, w którym je sporządzono. W przypadku oświadczeń w formie ustnej – informacja o ich złożeniu jest utrwalana w systemie teleinformatycznym i przechowywana przez Ministra Sprawiedliwości przez pięć lat.

W art. 11 ust. 5 NieodpłPomPrU uregulowano również kwestię ochrony danych osobowych – administratorem danych zawartych w oświadczeniach jest starosta, zobowiązany do zapewnienia odpowiednich warunków przechowywania dokumentów.

Zakres pomocy udzielanej poza punktem

Ustawa rozszerza katalog sytuacji, w których pomoc może być świadczona poza punktem. Obok osób z niepełnosprawnością ruchową i osób z trudnościami w komunikowaniu się, dopuszcza się możliwość zorganizowania pomocy poza punktem także dla innych beneficjentów, w szczególności gdy charakter sprawy wymaga bezpośredniego kontaktu i analizy dokumentów.

Adwokat lub radca prawny może uzależnić udzielenie porady od osobistego stawiennictwa w punkcie bądź skierować osobę uprawnioną do punktu najbliższego jej miejscu zamieszkania.

Skutki finansowe i przepisy przejściowe

W art. 28 NieodpłPomPrU określono maksymalny limit wydatków budżetu państwa w latach 2026–2035 związanych z funkcjonowaniem systemu. Wyliczenia oparto na wskaźniku CPI przedstawionym przez Ministra Finansów. Zgodnie z ustawą z 27.8.2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1530), rząd będzie zobowiązany przedstawić Sejmowi projekt zmiany ustawy trzy lata przed upływem okresu dziesięcioletniego.

Przewidziano także przepis przejściowy – do oświadczeń złożonych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe.

Etap legislacyjny

Ustawa została uchwalona 5.8.2025 r. Zasadnicza część regulacji wejdzie w życie 1.1.2026 r., natomiast art. 1 pkt 6 NieodpłPomPrZmU, dotyczący maksymalnego limitu wydatków budżetu państwa w latach 2026–2035, wszedł w życie następnego dnia po ogłoszeniu aktu. Nowelizacja stanowi kompleksową zmianę modelu funkcjonowania systemu nieodpłatnej pomocy prawnej, łącząc utrzymanie oświadczeń i doprecyzowanie procedur z rozszerzeniem możliwości korzystania z porad w formie zdalnej, co powinno przyczynić się do zwiększenia realnej dostępności pomocy dla obywateli.