Nieuczciwe warunki wynagrodzenia adwokata

Stan faktyczny

Umowa litewskiego konsumenta z adwokatem przewidywała wyłącznie określenie stawki godzinowej za usługi tego adwokata, natomiast nie zawierała żadnych szczegółów co do planowanego nakładu pracy i związanych z tym całościowych obciążeń finansowych konsumenta.

We wniosku prejudycjalnym podniesiono zasadniczo dwa zagadnienia, a mianowicie wymóg przejrzystości warunków dotyczących głównego przedmiotu umów o świadczenie usług prawnych oraz skutki stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku ustalającego cenę tych usług.

Pojęcie „główny przedmiot umowy”

W art. 4 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) ustanowiono wyjątek od mechanizmu kontroli treści nieuczciwych warunków, przewidzianego w ramach systemu ochrony konsumentów, ustanowionego w tej dyrektywie.

W niniejszej sprawie warunek odnoszący się do ceny dotyczył wynagrodzenia za usługi, ustalonego według stawki godzinowej. Trybunał stwierdził, iż postanowienie tego rodzaju, które określa zobowiązanie zleceniodawcy do zapłaty honorarium adwokata i wskazuje stawki tego wynagrodzenia, należy do warunków definiujących samą istotę stosunku umownego, przy czym ten stosunek charakteryzuje się właśnie odpłatnym świadczeniem usług prawnych. W konsekwencji ten warunek objęty jest pojęciem „główny przedmiot umowy” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG.

Wymóg przejrzystości

Trybunał stwierdził, iż to do sądu krajowego należy ustalenie, z uwzględnieniem ogółu okoliczności zawarcia umowy, czy w rozpatrywanej sprawie konsumentowi podano wszystkie informacje mogące mieć wpływ na zakres jego zobowiązania, i pozwalające mu ocenić jego konsekwencje finansowe.

Odnośnie momentu, w którym informacje te powinny zostać podane do wiadomości konsumenta, TSUE orzekł, iż dostarczenie informacji o warunkach umownych i skutkach tego zawarcia przed zawarciem umowy ma dla konsumenta fundamentalne znaczenie. To w szczególności na podstawie tej informacji ten ostatni podejmuje decyzję, czy zamierza związać się warunkami sformułowanymi uprzednio przez przedsiębiorcę (wyrok TSUE z 9.7.2020 r., Ibercaja Banco, C-452/18, pkt 47, Legalis).

W niniejszej sprawie warunek dotyczący ceny ogranicza się do wskazania, iż wynagrodzenie, które ma być pobrane przez przedsiębiorcę, wynosi 100 euro za każdą godzinę świadczonych usług prawnych. Zdaniem TSUE taki mechanizm ustalania ceny w sytuacji braku jakiejkolwiek innej informacji przekazanej przez przedsiębiorcę, przeciętnemu konsumentowi, adekwatnie poinformowanemu, dostatecznie uważnemu i racjonalnemu nie pozwala na dokonanie oceny konsekwencji finansowych wynikających z tego warunku, a mianowicie całkowitej kwoty, jaką należy zapłacić za te usługi. Trybunał przyznał, iż biorąc pod uwagę charakter usług będących przedmiotem umowy o świadczenie usług prawnych, często trudne, a wręcz niemożliwe jest określenie przez przedsiębiorcę od chwili zawarcia umowy dokładnej liczby godzin potrzebnych do świadczenia takich usług, a w konsekwencji rzeczywistego całkowitego kosztu tych usług.

Trybunał stwierdził, iż przestrzeganie przez przedsiębiorcę wymogu przejrzystości, o którym mowa w art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13/EWG, musi być oceniane poprzez odwołanie się do informacji dostępnych temu przedsiębiorcy w dniu zawarcia umowy z konsumentem. Trybunał wskazał, iż do sądu krajowego należy dokonanie oceny z uwzględnieniem wszystkich istotnych okoliczności towarzyszących zawarciu tej umowy, czy informacje przekazane przez przedsiębiorcę przed zawarciem umowy umożliwiły konsumentowi podjęcie rozważnej i w pełni świadomej decyzji przy pełnej wiedzy odnośnie do konsekwencji finansowych, jakie pociąga za sobą zawarcie tej umowy.

Konsekwencje stwierdzenia abuzywności

W niniejszej sprawie Sąd odsyłający zastanawiał się nad konsekwencjami ewentualnego stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego ceny. Sąd ten uważał, po pierwsze, iż rozpatrywane umowy nie mogą przez cały czas obowiązywać w sytuacji braku tego warunku, a po drugie, iż sytuacja, w jakiej znajdowałby się konsument ze względu na brak tego warunku umownego, nie mogłaby zostać przywrócona, ponieważ skorzystał on z usług prawnych przewidzianych w tych umowach. Trybunał uznał, iż stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego ceny powoduje, iż sąd krajowy ma obowiązek odstąpienia od jego stosowania, chyba iż konsument się temu sprzeciwi. W związku z tym, w przypadku gdyby sąd odsyłający uznał, iż na podstawie adekwatnych przepisów prawa krajowego umowy nie mogą dalej obowiązywać po wyłączeniu z nich warunku dotyczącego ceny, TSUE podkreślił, iż art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG nie stoi na przeszkodzie ich unieważnieniu, choćby jeżeli doprowadzi do tego, iż przedsiębiorca nie otrzyma żadnego wynagrodzenia za swoje usługi. Jedynie w sytuacji, gdy unieważnienie umów w całości naraziłoby konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, w związku z czym konsument zostałby spenalizowany, sąd odsyłający ma wyjątkową możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku, którego nieważność stwierdzono, przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron danej umowy.

Trybunał orzekł, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż w przypadku gdy umowa o świadczenie usług prawnych, zawarta między adwokatem a konsumentem, nie może dalej obowiązywać po wyłączeniu z niej warunku uznanego za nieuczciwy, który ustala cenę usług zgodnie z zasadą stawki godzinowej, a te usługi zostały wykonane, to nie stoją one na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy przywrócił sytuację, w jakiej znajdowałby się konsument w sytuacji braku tego warunku, choćby jeżeli skutkuje to nieotrzymaniem wynagrodzenia przez przedsiębiorcę. W przypadku gdyby unieważnienie umowy w całości naraziło konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje – czego zbadanie należy do sądu odsyłającego – te przepisy nie stoją na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy zaradził skutkom nieważności tego warunku poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron tej umowy. Przepisy te stoją natomiast na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy zastąpił niedozwolony warunek, którego nieważność stwierdzono, sądowym oszacowaniem poziomu wynagrodzenia należnego za owe usługi.

Komentarz