Rozszerzona odpowiedzialność producenta (ROP) została wdrożona Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów. Jej celem jest wzmocnienie działań w zakresie zapobiegania powstawaniu odpadów, ponownego ich wykorzystania, recyklingu oraz innych form odzysku. Przewiduje ona wprowadzenie przez państwa członkowskie przepisów, które nakładają na wszelkich producentów produktów[1] rozszerzoną odpowiedzialność producenta. Przejawia się ona tym, iż producenci ponoszą odpowiedzialność finansową i organizacyjną za odpady, które powstały z ich produktów.
Na ten moment w Polsce ROP dotyczy opakowań m.in. z tworzyw sztucznych, metalu, szkła i papieru, które powinny być tworzone w sposób bardziej zrównoważony, tj. umożliwiający m.in. wielokrotne użycie, nadające się do recyklingu oraz zawierające określony poziom pochodzących z niego materiałów. Podmioty wprowadzające na rynek produkty w opakowaniach mają w związku z tym obowiązek uiszczania opłaty produktowej, a w przypadku nieosiągnięcia wymaganych poziomów recyklingów odpadów opakowaniowych ponoszą odpowiedzialność w postaci kar finansowych.
Dodatkowo w ramach ROP wymagana jest organizacja systemów zbiórki i recyklingu odpadów powstałych z opakowań, która odbywa się przy współpracy z Organizacjami Odzysku Opakowań (OOO). Organizacje te działają na rzecz producentów i pomagają im realizować zadania wynikające z przepisów.
Obecnie w Ministerstwie Klimatu i Środowiska realizowane są prace nad nowym modelem ROP dla opakowań. Ma on uwzględniać nowe regulacje unijne oraz system kaucyjny, który ma zacząć obowiązywać 1 października 2025 r. Jak na razie zostały zaprezentowane tylko założenia nowej ustawy, która według zapowiedzi ma zostać przyjęta jeszcze w 2025 roku, a jej przepisy mają już w części obowiązywać od przyszłego roku. Ma ona zawierać mechanizmy zapewniające jeszcze bardziej efektywne zarządzanie odpadami opakowaniowymi i zwiększyć poziom recyklingu, a tym samym zminimalizować ich negatywny wpływ na środowisko. Regulacja będzie uwzględniała wszelkie opakowania, zarówno te na sklepowych półkach, jak i zbiorcze oraz przemysłowe, a w przyszłości także inne produkty, np. tekstylia.
Operatorem systemu ma zostać państwowy Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), który będzie odpowiedzialny za pobór opłat, zastępując tym samym Organizacje Odzysku Opakowań (OOO). Na ten moment nie jest wiadome, w jaki sposób ukształtuje się rola OOO w nowym systemie, ale wysoce prawdopodobne jest zmarginalizowanie ich znaczenia lub choćby eliminacja z rynku.
Również planowane jest odejście od systemu DPR (Dokumenty Potwierdzające Recykling) na rzecz pozyskiwania tych danych z BDO (Baza Danych o Odpadach). Mają one być zbierane w jeszcze większym zakresie. Zmiana ta jest argumentowana problemem falsyfikowania dokumentów oraz zbyt niskimi stawkami, które nie pokrywały kosztów recyklingu opakowań. Jednakże na ten moment BDO nie dysponuje funkcjonalnością, która umożliwiałaby rzetelne i skuteczne monitorowanie rynku odpadów w tym zakresie. Dotychczasowa opłata uiszczana na rzecz OOO za pozyskiwanie DPR-ów ma zostać całkowicie zastąpiona opłatą opakowaniową przekazywaną do operatora systemu. Ministerstwo zapowiada przeznaczenie części środków pozyskanych przez NFOŚiGW na wsparcie samorządów, sortowni odpadów oraz recyklerów.
Przedstawione założenia nowego modelu ROP budzą spore kontrowersje zarówno z punktu ekonomicznego, jak i prawnego. Organizacje Odzysku Opakowań, które działają na rynku od blisko 25 lat, podnoszą, iż centralizacja systemu, która doprowadzi do ich likwidacji, może być postrzegana jako forma nacjonalizacji. Rodzi to spore wątpliwości co do zgodności proponowanych rozwiązań z zapisanymi w Konstytucji RP zasadami społecznej gospodarki rynkowej oraz ochrony praw nabytych. Eliminacja OOO z systemu gospodarowania odpadami zaprzepaści lata doświadczenia w tym sektorze, a także zagrozi sprawdzonym mechanizmom zbiórki i recyklingu, co bezpośrednio przyczyni się do spadku efektywności odzysku surowców. Jednocześnie zastąpienie obecnego systemu poprzez wprowadzenie odgórnej opłaty, która będzie niezależna od efektywności zbiórki i recyklingu, de facto może oznaczać nowy podatek, który nie zagwarantuje poprawy skuteczności gospodarki odpadami, a jedynie zwiększy obciążenie konsumentów. Ponadto nie będzie skutecznego nadzoru nad tym, czy zostanie zgromadzona odpowiednia ilość surowców pochodzących z recyklingu oraz czy pozyskane fundusze rzeczywiście trafią do podmiotów zajmujących się procesem recyklingu. Wszystkie proponowane zmiany stwarzają wysokie ryzyko nieefektywności systemu, powodując brak możliwości oceny, czy zostały osiągnięte wymagane poziomy recyklingu odpadów. Tym samym przyczyniają się do nierealizowania celów środowiskowych, a także narażają Państwo na potencjalne kary związane z niewywiązywaniem się z unijnych zobowiązań.
Dopiero w projekcie ustawy zostanie kompleksowo przedstawiony nowy model Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta. Na ten moment nie jest znany dokładny termin opublikowania projektu ustawy o ROP.
[1] Osoba fizyczna lub prawna, która zawodowo opracowuje, wytwarza, przetwarza, obrabia, sprzedaje lub wwozi produkty.
