W ostatnich latach obserwujemy znaczącą zmianę w podejściu do ochrony sygnalistów (whistleblowerów) zarówno w Polsce, jak i na arenie międzynarodowej. Implementacja dyrektywy unijnej o ochronie sygnalistów wprowadziła rewolucyjne zmiany w polskim systemie prawnym, tworząc wielowymiarowe ramy ochrony dla osób, które zdecydują się zgłosić nieprawidłowości w swoim miejscu pracy. Te nowe mechanizmy ochrony wykraczają daleko poza tradycyjne przepisy prawa pracy, obejmując również aspekty prawa karnego, cywilnego i administracyjnego.
Sygnaliści pełnią kluczową rolę w wykrywaniu nieprawidłowości, które mogą zagrażać interesowi publicznemu, bezpieczeństwu obywateli czy uczciwej konkurencji. Mimo to, przez lata osoby te były narażone na działania odwetowe, zwolnienia czy ostracyzm społeczny. Nowe przepisy mają na celu zmianę tej sytuacji poprzez stworzenie kompleksowego systemu ochrony, który zapewnia whistleblowerom bezpieczeństwo prawne na wielu płaszczyznach. Przyjrzyjmy się, jak nowe mechanizmy ochrony sygnalistów funkcjonują w praktyce i jakie gwarancje oferują osobom zgłaszającym nieprawidłowości.
Czym jest whistleblowing i kogo uznajemy za sygnalistę?
Whistleblowing to termin określający ujawnianie przez pracowników lub inne osoby związane z organizacją informacji o nieprawidłowościach, naruszeniach prawa lub zachowaniach nieetycznych wewnątrz tej organizacji. Sygnalista (whistleblower) to osoba, która w dobrej wierze zgłasza lub ujawnia informacje o naruszeniach prawa, które zaobserwowała w kontekście związanym z pracą.
Zgodnie z nowymi przepisami, status sygnalisty może uzyskać nie tylko pracownik zatrudniony na umowę o pracę, ale również osoba świadcząca usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej, przedsiębiorca, wolontariusz, stażysta, a choćby kandydat do pracy, który uzyskał informacje o nieprawidłowościach w trakcie rekrutacji. To znaczące rozszerzenie definicji osoby chronionej w porównaniu do wcześniejszych regulacji.
Warto podkreślić, iż kluczowym elementem dla uzyskania statusu sygnalisty jest działanie w dobrej wierze i w interesie publicznym, a nie z pobudek osobistych czy w celu osiągnięcia korzyści materialnych.
Jakie zmiany wprowadza nowa ustawa o ochronie sygnalistów?
Nowa ustawa o ochronie sygnalistów, będąca implementacją unijnej dyrektywy 2019/1937, wprowadza kompleksowe podejście do ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa. Przepisy te tworzą wielowarstwowy system ochrony, obejmujący mechanizmy prawa pracy, karnego, cywilnego oraz administracyjnego.
Kluczowe zmiany obejmują obowiązek wprowadzenia wewnętrznych procedur zgłaszania nieprawidłowości w podmiotach zatrudniających co najmniej 50 osób, ustanowienie zewnętrznych kanałów zgłoszeń prowadzonych przez adekwatne organy państwowe oraz szczegółowe określenie zakresu ochrony przysługującej sygnalistom.
Przepisy zakazują działań odwetowych wobec sygnalistów, wprowadzają domniemanie, iż niekorzystne działanie podjęte wobec sygnalisty stanowi działanie odwetowe, a także przewidują sankcje dla osób, które utrudniają zgłaszanie nieprawidłowości lub podejmują działania odwetowe.
W jaki sposób prawo karne chroni whistleblowerów?
Nowe mechanizmy ochrony sygnalistów w obszarze prawa karnego stanowią istotny element całego systemu. Przede wszystkim, ustawa wprowadza nowy typ przestępstwa polegający na stosowaniu działań odwetowych wobec sygnalistów. Osoba, która podejmuje takie działania, może podlegać karze grzywny, ograniczenia wolności, a choćby więzienia do lat 2.
Dodatkowo, sygnaliści mogą korzystać z ochrony przewidzianej dla świadków w postępowaniu karnym, jeżeli zgłaszane przez nich nieprawidłowości dotyczą przestępstw. W szczególnie uzasadnionych przypadkach mogą oni zostać objęci programem ochrony świadków, co zapewnia im daleko idącą ochronę osobistą.
Warto również podkreślić, iż nowe przepisy przewidują wyłączenie odpowiedzialności karnej sygnalisty za naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa, o ile ujawnienie informacji było niezbędne do zgłoszenia naruszenia i działał on w dobrej wierze.
Jakie gwarancje oferuje prawo cywilne w ochronie sygnalistów?
W obszarze prawa cywilnego nowe mechanizmy ochrony whistleblowerów koncentrują się przede wszystkim na ochronie przed odpowiedzialnością za szkodę wyrządzoną ujawnieniem informacji oraz na możliwości dochodzenia odszkodowania za działania odwetowe.
Sygnalista jest zwolniony z odpowiedzialności za szkodę wynikającą z naruszenia zobowiązań umownych lub pozaumownych (np. naruszenie poufności, naruszenie dóbr osobistych pracodawcy), jeżeli miał uzasadnione podstawy sądzić, iż zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa.
Jednocześnie, sygnalista, który doświadczył działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w pełnej wysokości. Odszkodowanie to obejmuje nie tylko rzeczywistą szkodę, ale również utracone korzyści. Co istotne, dochodzenie tych roszczeń przed sądem zostało znacząco ułatwione poprzez wprowadzenie domniemania, iż niekorzystne działanie wobec sygnalisty stanowi działanie odwetowe.
Jak prawo administracyjne wspiera ochronę whistleblowerów?
Mechanizmy prawa administracyjnego w ochronie sygnalistów opierają się głównie na ustanowieniu zewnętrznych kanałów zgłoszeń prowadzonych przez adekwatne organy administracji publicznej oraz na systemie sankcji administracyjnych dla podmiotów naruszających przepisy o ochronie sygnalistów.
Organy administracji, takie jak Rzecznik Praw Obywatelskich czy specjalnie powołany organ centralny, są odpowiedzialne za przyjmowanie i rozpatrywanie zgłoszeń zewnętrznych. Mają one obowiązek zapewnić poufność danych sygnalisty oraz podjąć odpowiednie działania następcze w związku ze zgłoszeniem.
Podmioty, które nie wdrażają wymaganych procedur wewnętrznych, utrudniają dokonanie zgłoszenia lub podejmują działania odwetowe, mogą zostać ukarane karą administracyjną. Kary te mogą być znaczące – sięgać choćby kilku milionów złotych w przypadku osób prawnych.
Czy prawo pracy zapewnia wystarczającą ochronę sygnalistom?
Nowe mechanizmy ochrony whistleblowerów istotnie wzmacniają pozycję sygnalistów w obszarze prawa pracy. Przede wszystkim, ustawa jednoznacznie zakazuje jakichkolwiek działań odwetowych wobec sygnalistów, w tym zwolnienia, degradacji, wstrzymania awansu, zmiany miejsca pracy, obniżenia wynagrodzenia czy mobbingu.
W przypadku rozwiązania stosunku pracy z sygnalistą, sąd pracy może orzec o bezskuteczności wypowiedzenia lub przywróceniu do pracy na poprzednich warunkach. Co więcej, sygnalista ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę.
Warto zwrócić uwagę, iż ciężar dowodu w sporach dotyczących działań odwetowych został przeniesiony na pracodawcę. To on musi udowodnić, iż podjęte działanie nie miało charakteru odwetowego i było uzasadnione obiektywnymi powodami.
Jakie obowiązki nakłada nowa ustawa na pracodawców?
Nowe przepisy nakładają na pracodawców szereg obowiązków związanych z ochroną sygnalistów. Przede wszystkim, podmioty zatrudniające co najmniej 50 osób muszą ustanowić wewnętrzne procedury zgłaszania naruszeń i podejmowania działań następczych.
Procedury te muszą określać m.in. sposoby dokonywania zgłoszeń, osoby odpowiedzialne za ich przyjmowanie i weryfikację, terminy na przekazanie informacji zwrotnej sygnaliście oraz środki ochrony poufności. Pracodawcy muszą również prowadzić rejestr zgłoszeń wewnętrznych.
Nieprzestrzeganie tych obowiązków może skutkować nałożeniem kar administracyjnych. W przypadku najtrudniejszych spraw związanych z whistleblowingiem i compliance, warto rozważyć skorzystanie z profesjonalnego wsparcia prawnego. Kancelaria Kopeć Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni oferuje kompleksową pomoc w zakresie wdrażania procedur whistleblowingowych oraz reprezentacji w sporach związanych z ochroną sygnalistów.
Jakie naruszenia prawa mogą być przedmiotem zgłoszenia przez sygnalistę?
Zakres naruszeń prawa, które mogą być przedmiotem zgłoszenia przez sygnalistę, jest szeroki i obejmuje wiele obszarów. Zgodnie z nowymi przepisami, sygnalista może zgłaszać naruszenia dotyczące m.in.:
- Zamówień publicznych
- Usług, produktów i rynków finansowych
- Zapobiegania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu
- Bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami
- Bezpieczeństwa transportu
- Ochrony środowiska
- Ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego
- Bezpieczeństwa żywności i pasz
- Zdrowia i dobrostanu zwierząt
- Zdrowia publicznego
- Ochrony konsumentów
- Ochrony prywatności i danych osobowych
- Bezpieczeństwa sieci i systemów informatycznych
Warto podkreślić, iż katalog ten nie jest zamknięty, a sygnaliści mogą zgłaszać również inne naruszenia prawa, jeżeli godzą one w interes publiczny.
Kiedy i jak sygnalista może dokonać ujawnienia publicznego?
Nowe przepisy przewidują możliwość ujawnienia publicznego informacji o naruszeniach prawa, jednak jest to traktowane jako środek ostateczny. Sygnalista może dokonać ujawnienia publicznego w następujących przypadkach:
Po pierwsze, gdy dokonał zgłoszenia wewnętrznego i zewnętrznego, ale w wyznaczonym terminie nie zostały podjęte odpowiednie działania następcze. Po drugie, gdy dokonał od razu zgłoszenia zewnętrznego, ale w wyznaczonym terminie nie zostały podjęte odpowiednie działania. Po trzecie, gdy ma uzasadnione podstawy, by sądzić, iż naruszenie może stanowić bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie dla interesu publicznego (np. w przypadku sytuacji wyjątkowej lub ryzyka nieodwracalnej szkody).
Ujawnienie publiczne może nastąpić poprzez media, organizacje społeczne, związki zawodowe lub inne podmioty mogące nagłośnić sprawę. Należy jednak pamiętać, iż aby zachować ochronę, sygnalista musi działać w dobrej wierze i mieć uzasadnione podstawy, by sądzić, iż przekazywane informacje są prawdziwe.
Jakie są konsekwencje nadużycia statusu sygnalisty?
Nowe przepisy przewidują również mechanizmy zapobiegające nadużywaniu statusu sygnalisty. Osoba, która świadomie zgłasza lub publicznie ujawnia nieprawdziwe informacje, nie korzysta z ochrony przewidzianej dla sygnalistów.
Co więcej, zgłoszenie nieprawdziwych informacji może prowadzić do odpowiedzialności karnej za fałszywe oskarżenie, zniesławienie czy zniewagę. Sygnalista może również ponosić odpowiedzialność cywilną za szkodę wyrządzoną takim zgłoszeniem.
Ważne jest zatem, aby osoby rozważające zgłoszenie nieprawidłowości miały świadomość, iż ochrona przysługuje wyłącznie tym, którzy działają w dobrej wierze i mają uzasadnione podstawy, by sądzić, iż przekazywane informacje są prawdziwe w momencie dokonywania zgłoszenia.
Jak przygotować organizację do wdrożenia nowych przepisów o ochronie sygnalistów?
Wdrożenie nowych przepisów o ochronie sygnalistów wymaga od organizacji przygotowania odpowiednich procedur i struktur. Oto najważniejsze kroki, które należy podjąć:
- Przeprowadzenie analizy ryzyka związanego z potencjalnymi naruszeniami prawa w organizacji
- Opracowanie i wdrożenie wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń
- Wyznaczenie osoby lub jednostki odpowiedzialnej za przyjmowanie i weryfikację zgłoszeń
- Wdrożenie systemu informatycznego umożliwiającego bezpieczne i poufne dokonywanie zgłoszeń
- Przeszkolenie pracowników w zakresie nowych procedur i ich praw jako potencjalnych sygnalistów
- Opracowanie systemu ochrony sygnalistów przed działaniami odwetowymi
- Wprowadzenie mechanizmów raportowania i monitorowania skuteczności wdrożonych procedur
Przygotowanie organizacji do wdrożenia nowych przepisów może być złożonym procesem, wymagającym specjalistycznej wiedzy z zakresu prawa pracy, karnego i compliance. W takich przypadkach warto rozważyć skorzystanie z usług profesjonalnych doradców prawnych.
Międzynarodowe standardy ochrony whistleblowerów – jak Polska wypada na tle innych krajów?
Implementacja dyrektywy unijnej o ochronie sygnalistów stawia Polskę w gronie państw o wysokim standardzie ochrony whistleblowerów. Jednak warto porównać polskie rozwiązania z międzynarodowymi standardami i praktykami innych państw.
Stany Zjednoczone mają długą tradycję ochrony sygnalistów, z takimi aktami prawnymi jak False Claims Act czy Sarbanes-Oxley Act. Amerykańskie przepisy często oferują sygnalistom nie tylko ochronę, ale również finansowe zachęty w postaci części odzyskanych przez państwo środków (tzw. qui tam provisions).
W Europie, kraje takie jak Wielka Brytania (Public Interest Disclosure Act), Irlandia (Protected Disclosures Act) czy Francja (Loi Sapin II) posiadały zaawansowane systemy ochrony sygnalistów jeszcze przed wprowadzeniem dyrektywy unijnej. Polskie przepisy, choć kompleksowe, nie przewidują mechanizmu finansowego nagradzania sygnalistów, co jest czasem stosowane w innych jurysdykcjach.
Warto podkreślić, iż polski system ochrony sygnalistów, oparty na dyrektywie unijnej, zapewnia szeroki zakres ochrony w różnych dziedzinach prawa, co stawia go wśród najbardziej kompleksowych systemów na świecie.
Bibliografia:
- Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii
- Ustawa o ochronie sygnalistów (projekt implementujący dyrektywę 2019/1937)
- Transparency International (2021). Whistleblowing in Europe: Legal Protections for Whistleblowers in the EU
- OECD (2016). Committing to Effective Whistleblower Protection
- Wojciechowska-Nowak, A. (2012). Ochrona sygnalistów w Polsce. Stan obecny i rekomendacje zmian. Instytut Spraw Publicznych
- Kodeks pracy (Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141 z późn. zm.)
- Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z późn. zm.)
- Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późn. zm.)
Autor: r. pr. Jakub Niemoczyński, Compliance Officer
E-mail: [email protected]
tel.: +48 22 501 56 10
