Nowelizacja prawa autorskiego – planowane zmiany w dozwolonym użytku

Etap legislacyjny

Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw wpłynął do Sejmu 15.5.2024 r. (druk nr 406) i został skierowany do I czytania w Komisji Kultury i Środków Przekazu. Omawiane zmiany mają wejść w życie po upływie miesiąca od opublikowania ustawy w Dzienniku Ustaw.

Dozwolony użytek dla celów dydaktycznych: e-learning

Instytucja dozwolonego użytku dla celów dydaktycznych i naukowych istnieje już w art. 27 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2509; dalej: PrAut). Polega ona na tym, iż instytucje oświatowe oraz naukowe mogą, na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub prowadzenia działalności naukowej, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów. Odbywa się to bez rekompensaty.

Nowością będzie określenie, iż zwielokrotnianie przez instytucje oświatowe i naukowe nie może przekraczać 20% objętości większego utworu. Zatem na potrzeby edukacyjne i dydaktyczne można będzie (tak jak dotychczas) wykorzystywać i zwielokrotniać w całości drobne utwory (np. utwór plastyczny, utwór fotograficzny, piosenkę, krótką etiudę muzyczną, wiersz, dialog, monolog, skecz). Nie można natomiast zwielokrotniać całych książek lub podręczników naukowych, a po wejściu w życie nowelizacji będzie jasno postawiona granica (20% objętości większego utworu, np. liczby stron, powierzchni).

W art. 27 ust. 1 PrAut dodane zostaną też dwa dodatkowe warunki:

1. Korzystanie z utworów na potrzeby zilustrowania przekazywanych treści nie może mieć charakteru zarobkowego.
2. Korzystanie z utworów odbywa się na odpowiedzialność tych instytucji lub podmiotów, na ich terenie lub w innym miejscu, lub za pośrednictwem bezpiecznego środowiska elektronicznego dostępnego, dzięki zastosowaniu procedur uwierzytelniających, tylko dla uczących się i nauczających lub prowadzących działalność naukową w danej instytucji lub podmiocie.

Z uzasadnienia projektu ustawy wynika, iż dotychczasowa wykładnia, wskazująca że dozwolony użytek z art. 27 PrAut obejmuje zarówno placówki publiczne jak i prywatne, pozostaje aktualna – działalność szkół niepublicznych zasadniczo nie różni się charakterem od działalności szkół publicznych, nie ma charakteru handlowego, a jej podstawowym celem nie jest uzyskiwanie korzyści majątkowych.

Ułatwieniem dla e-learningu jest wprowadzenie zasady państwa pochodzenia przy korzystaniu przez instytucje oświatowe z utworów lub ich części dla celów dydaktycznych. Jest to konieczne, aby placówki edukacyjne prowadące kształcenie transgraniczne i nauczanie na odległość mogły mieć pewność prawa, korzystając w ramach dozwolonego użytku z utworów w cyfrowej działalności edukacyjnej, w tym w Internecie. Nowelizacja przewiduje, iż takie korzystanie z utworu odbywa się w państwie członkowskim UE lub EOG, w którym dana instytucja oświatowa lub dany podmiot mają siedzibę.

Dozwolony użytek na potrzeby zachowania zbiorów

Możliwość kopiowania utworów i przedmiotów praw pokrewnych w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony zbiorów przez instytucje edukacyjne i dziedzictwa kulturowego wynika z art. 28 PrAut. Doprecyzowane zostanie, iż warunkiem koniecznym korzystania z tego prawa będzie posiadanie na stałe utworów w zbiorach danego podmiotu. Jak wynika z motywu 29 dyrektywy DSM, sytuacja taka dotyczy utworów objętych ochroną, które są własnością tych podmiotów lub znajdują się na stałe w ich posiadaniu, np. wskutek przeniesienia własności, umowy licencyjnej, systemu przekazywania egzemplarza obowiązkowego lub uzgodnień dotyczących długoterminowego przechowywania. w tej chwili wymóg „posiadania na stałe” nie jest w ustawie wpisany.

Kopiowanie utworów objętych ochroną ma być niezależne od ich formatu lub nośnika – o to wyrażenie zostanie uzupełniony art. 28 ust. 1 pkt 2 PrAut.

Nie zmieni się zasada (zawarta w art. 28 ust. 2 PrAut), iż zwielokrotnianie nie może prowadzić do zwiększenia liczby egzemplarzy utworów i powiększenia zbiorów, Nie może być też dokonywane w celu osiągnięcia bezpośredniej lub pośredniej korzyści majątkowej.

Z prawa do zwielokrotniania utworów będą mogły skorzystać wymienione w ustawie instytucje edukacyjne oraz instytucje dziedzictwa kulturowego. Definicja instytucji dziedzictwa kulturowego obejmie swoim zakresem, oprócz bibliotek, muzeów i archiwów, także – co będzie stanowić nowość – instytucje kultury, których statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego lub fonograficznego.

Eksploracja tekstów i danych do badań naukowych

Nowością będzie wprowadzenie do PrAut nowej postaci dozwolonego użytku na rzecz uczelni, organizacji badawczych oraz instytucji dziedzictwa kulturowego – zwielokratniania utworów w celu eksploracji tekstów i danych do celów badań naukowych (ang. text and data mining, TDM). Analogiczne rozwiązanie zostanie wprowadzone w odniesieniu do baz danych.

TDM polega na automatycznej, matematycznej analizie informacji cyfrowych (np. tekstów, obrazów, dźwięków). Technologie TDM umożliwiają przetwarzanie dużych ilości informacji w celu uzyskania nowej wiedzy lub zidentyfikowania nowych tendencji i korelacji. Dlatego mogą przynieść szczególne korzyści uczelniom, organizacjom badawczym i instytucjom dziedzictwa kulturowego. Przeprowadzenie tych operacji wymaga jednak pobrania i zwielokrotnienia utworów i danych.

Zwielokrotnione utwory, przedmioty praw pokrewnych i bazy danych będą mogły być przechowywane do celów badań naukowych, w tym weryfikacji wyników tych badań (projektowany art. 26² PrAut). Przechowywanie będzie musiało się odbywać z zachowaniem poziomu bezpieczeństwa zapewniającego dostęp do tych utworów wyłącznie upoważnionym osobom, z uwzględnieniem procedur uwierzytelniających.

Eksploracja będzie możliwa bez względu na wolę uprawnionego i bez rekompensaty.

Czynności w ramach TDM nie będą mogły być dokonywane w celu osiągnięcia bezpośredniej lub pośredniej korzyści majątkowej, co zgodnie z dyrektywą DSM należy rozumieć jako wymóg nienastawienia działalności beneficjenta na osiąganie zysku. Ewentualny zysk powinien być reinwestowany w badania naukowe.

Eksploracja tekstów i danych dla celów komercyjnych

Projekt przewiduje również wprowadzenie dozwolonego użytku w postaci automatycznej eksploracji tekstów i danych dla celów komercyjnych (projektowany art. 26³ PrAut). TDM do celów komercyjnych nie będzie mieć żadnych ograniczeń podmiotowych – każdy będzie mógł korzystać z tej postaci dozwolonego użytku. Będzie dotyczyć również programów komputerowych. Uprawniony będzie mógł zabronić korzystania ze swojego utworu dla celów komercyjnych przez odpowiednie zastrzeżenie: nie będzie to możliwe w przypadku korzystania do badań naukowych.