O metodach badawczych IWS i “Podręczniku badacza” – konferencja

1 lipca 2025 r. w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości odbyła się konferencja naukowa „Jak żyć badać? Metody badań wymiaru sprawiedliwości”. Wydarzenie zostało zorganizowane w ramach obchodów 35-lecia IWS oraz w związku z pracami nad “Podręcznikiem badacza”.

Termin konferencji był nieprzypadkowy. Równo 35 lat wcześniej, 1 lipca 1990 r., działalność rozpoczął Instytut Wymiaru Sprawiedliwości. Utworzenie instytutu nastąpiło na podstawie podpisanego wcześniej zarządzenia o połączeniu dwóch jednostek badawczych – Instytutu Badania Prawa Sądowego i Instytutu Problematyki Przestępczości.

– Z okazji tego jubileuszu chcemy zwrócić uwagę na nasze metody badawcze. Pokazać, jak my badamy i jakie doświadczenia przyniosło ostatnie 35 lat. To pierwsza konferencja metodologiczna. A przygotowały ją osoby pracujące i związane z instytutem – mówił podczas otwarcia konferencji prof. Piotr Rylski, dyrektor IWS.

Dyrektor zwrócił uwagę, iż przez 35 lat nie tylko instytut się zmieniał. Zmiany objęły także metody badawcze oraz dostęp do danych statystycznych. To, co kiedyś wydawało się niedostępne, dzisiaj znajduje się na wyciągnięcie ręki dla różnych podmiotów.

Podczas czterech paneli dyskusyjnych zaprezentowano szerokie spojrzenie na metody badawcze wykorzystywane przez IWS.

PANEL I: Badania aktowe

W pierwszym panelu eksperci poruszyli temat badań aktowych, jednej z kluczowych metod badania funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Profesor Paweł Waszkiewicz spostrzegł, iż badania te nie doczekały się w metodologii poważnego potraktowania, a publikacje poświęcone tej metodzie są pojedyncze. Trudno jednak badać funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości bez opierania się o tę metodę.

– najważniejsze w każdym badaniu jest stworzenie odpowiedniej ankiety. I choć ankieta do każdego badania będzie inna, to jest to element, który będzie się zawsze powtarzał. Ankieta pozwala wydobyć z akt to, co w tych badaniach jest najistotniejsze – mówił dr Konrad Buczkowski.

Eksperci IWS omówili także kwestie związane z doborem próby badawczej. – Próba aktowa dotycząca 250-300 spraw może być uznana za w pełni reprezentatywną. Jednak już akta 200 spraw pozwalają dokonać analizy danego problemu lub funkcjonowania instytucji prawnej – zaznaczył w swoim wystąpieniu dr Witold Borysiak. Profesor Elżbieta Holewińska-Łapińska zwróciła z kolei uwagę, iż niezależnie od obszaru badań – czy dotyczą prawa rodzinnego, cywilnego, czy innej problematyki – pewne kwestie są wspólne. Istotne jest przede wszystkim dokonanie dobrego doboru spraw, tak by badanie było reprezentatywne.

Pomimo zmian w dostępie do akt sądowych, dla wielu bywa on wciąż ograniczony. Jednak jak wielokrotnie podkreślali uczestnicy dyskusji, problem ten nie dotyczy badań prowadzonych w ramach Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, który ten dostęp zapewnia.

PANEL II: Badania ankietowe i wywiady

Podczas drugiego panelu omówiono dwa najważniejsze podejścia badawcze: badania ankietowe oraz wywiady pogłębione.

Temat badań ankietowych poruszyła dr Joanna Klimczak, która zwróciła uwagę na ich wszechstronność, wydajność oraz możliwość uogólnienia wyników tej metody. Jak zaznaczyła, metoda ta pozwala zbadać m. in. opinie społeczne o wymiarze sprawiedliwości, a także przeprowadzić badanie sprawców przestępstw lub badanie wiktymizacyjne. Istotnym elementem badania ankietowego jest dobrze dobrana próba oraz jasno sformułowane pytania, które zdaniem dr Klimczak przekładają się na rzetelność przeprowadzanego badania.

Z kolei dr Justyna Włodarczyk-Madejska omówiła specyfikę badań bazujących na wywiadach pogłębionych przeprowadzanych przez badaczy. Metoda ta, wykorzystująca pytania otwarte, umożliwia dogłębne zbadanie określonego problemu i daje możliwość modyfikowania pytań na bieżąco i dopytywania. Jak zaznaczyła autorka wystąpienia, wywiady pogłębione są przeprowadzane przeważnie na małych próbach, przez co błąd badaczy jest większy niż w przypadku badań ilościowych.

PANEL III: Wykorzystanie danych statystycznych

O wykorzystaniu danych statystycznych w badaniach wymiaru sprawiedliwości, ich zaletach i ograniczeniach mówił dr hab. Paweł Ostaszewski. Ekspert zauważył, iż dostępne dane o różnorodnej tematyce mogą być nie tylko głównym źródłem informacji do analizy konkretnego zagadnienia, ale także tłem do innych badań. Wykorzystanie statystyk ogranicza także ryzyko możliwych błędów powstałych podczas samodzielnego badania. Zaznaczył też, iż gdy przedmiot danych statystycznych nie jest wybrany przez badacza, ryzyko błędu wynikać może ze zrozumienia i interpretacji danych przez badacza.

Na temat ekonomicznej analizy prawa jako elementu badań empirycznych mówił natomiast dr Jarosław Bełdowski (SGH). Przedstawił, jak łączy i przenika się perspektywa prawna z analizą ekonomiczną.

PANEL IV: Badania ewaluacyjne, ocena skutków regulacji i analiza orzecznictwa

Podczas panelu poświęconego badaniom ewaluacyjnym dr Piotr Lewulis mówił o założeniach tej metody badawczej, w której m. in. ważne jest określenie wskaźnika sukcesu. Podkreślił, iż skuteczna ewaluacja wymaga, aby wskaźnik sukcesu precyzyjnie oddawał założenia danej interwencji. Wskaźnik powinien być zrozumiały dla zainteresowanych stron oraz możliwy do zweryfikowania, co umożliwi ocenę skuteczności działania.

Poruszono także temat “Metod analizy orzecznictwa TSUE na przykładzie spraw frankowych”. O kontrowersyjnym dla niektórych temacie i trudnościach w przeprowadzaniu badań opierających się na przeanalizowaniu orzecznictwa TSUE mówiła w swoim wystąpieniu dr Aneta Wiewiórowska (INP PAN). W analizach tych trzeba zachować obiektywizm i wyeliminować własne interpretacje.

Omówione podczas konferencji tematy w dużo szerszym ujęciu znajdą się w “Podręczniku badacza”. – Publikacja ma ukazać się pod koniec 2025 r. Ma być zwieńczeniem naszych doświadczeń nad badaniem praktyki sądowej prowadzonej przez IWS. Konferencja dodatkowo wskazała, na jakie elementy musimy zwrócić szczególną uwagę – dodał prof. Piotr Rylski, dyrektor instytutu.

Profesor Paweł Waszkiewicz obiecał, iż publikacja nie będzie tylko zbiorem teorii. Znajdą się w niej także przykłady projektów, w których zastosowano dane metody badawcze. Wszystko po to, by ułatwić pracę osobom rozpoczynającym swoją przygodę z prowadzeniem badań oraz pomóc w badaniach tym, którzy już je prowadzą.

Relację z całej konferencji można obejrzeć tu: