O żądaniu ewentualnym musi orzekać sąd I instancji

Stan faktyczny

W sprawie z powództwa D.M. ‎przeciwko Bankowi „A.” S.A. ‎w sprawie dotyczącej kredytu denominowanego we frankach szwajcarskich, Sąd Apelacyjny w W. uchylił wyrok Sądu Okręgowego w J. i przekazał mu sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd II instancji przyjął, iż niedozwolone postanowienia umowy kredytu nie prowadziły do nieważności całej umowy, a po ich wyeliminowaniu umowa dalej może być wykonywana. Nie ma zatem podstaw, tak jak to zrobił Sąd I instancji, do uwzględnienia żądania głównego, czyli ustalenia nieważności umowy i zwrotu spełnionych na jej podstawie świadczeń. Do rozpoznania pozostało zatem zgłoszone przez powoda żądanie ewentualne – o zapłatę, o którym Sąd I instancji uwzględniając żądanie główne nie orzekł.

Pytanie prawne

Sąd Najwyższy rozpoznając zażalenie D.M. zdecydował się przekazać powiększonemu składowi zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości: czy sąd II instancji, rozpoznając apelację od wyroku uwzględniającego żądanie główne, oparte na założeniu nieistnienia stosunku prawnego wynikającego z umowy (zwłaszcza na założeniu nieważności umowy), i uznając żądanie główne za nieuzasadnione, powinien rozpoznać żądanie ewentualne, oparte na założeniu abuzywności niektórych postanowień tej umowy, nieprowadzącej jednak do nieistnienia stosunku prawnego wynikającego z tej umowy, o którym to żądaniu sąd I instancji nie orzekł, czy też powinien uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania (art. 386 § 4 KPC)?

Żądanie ewentualne

Instytucja żądania ewentualnego nie została ustawowo uregulowana, ale w orzecznictwie akceptowany jest taki sposób konstruowania powództwa. Powód może więc zgłosić w pozwie obok żądania głównego, na wypadek jego nieuwzględnienia, żądanie ewentualne. jeżeli żądanie podstawowe zostanie uwzględnione, sąd nie wydaje żadnego orzeczenia w zakresie żądania ewentualnego (zob. wyrok SN z 3.7.2019 r., II CSK 306/18, Legalis; uchwała SN z 18.10.2013 r., III CZP 58/13, Legalis). jeżeli natomiast sąd oddali żądanie zgłoszone na pierwszym miejscu, wówczas orzeka o żądaniu ewentualnym, uwzględniając je albo oddalając (zob. postanowienie SN z 4.10.2012 r., I CSK 100/12, Legalis). Za celowe uznaje się rozstrzygnięcie wyrokiem częściowym o oddaleniu żądania głównego, a dopiero po uprawomocnieniu się tego wyroku wydanie orzeczenia o żądaniu ewentualnym (zob. uchwała SN z 9.11.2021 r., III CZP 70/20, Legalis).

Czy sąd II instancji może orzec o żądaniu ewentualnym?

Na tle zagadnienia przedstawionego w pytaniu prawnym prezentowane są dwa poglądy. Według pierwszego z nich sąd II instancji, uwzględniając apelację od wyroku uwzględniającego żądanie główne i uznając je za nieuzasadnione, powinien orzec merytorycznie o zasadności żądania ewentualnego, uprzednio oddalając żądanie główne (zob. postanowienia SN z 8.2.2023 r., III CZ 470/22, Legalis; postanowienie SN z 23.11.2022 r., III CZ 307/22, Legalis; wyrok SN z 3.7.2019 r., II CSK 306/18, Legalis). Wskazuje się, iż zgodnie z art. 386 § 4 KPC, z zastrzeżeniem sytuacji określonych w art. 386 § 2 i 3 KPC, sąd może uchylić zaskarżony apelacją wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd I instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. O nierozpoznaniu istoty sprawy można mówić wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu I instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, iż istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (zob. postanowienie SN z 4.9.2014 r., II CZ 43/14‎, Legalis). Natomiast w razie uwzględnienia przez sąd I instancji żądania głównego nie można twierdzić, iż doszło do nierozpoznania istoty sprawy.

Drugie stanowisko zakłada, iż sąd II instancji nie może orzekać o żądaniu ewentualnym, o ile uzna żądanie główne, uwzględnione przez sąd I instancji, za nieuzasadnione. ‎W takiej sytuacji sąd II instancji powinien uchylić zaskarżony wyrok sądu I instancji i przekazać mu sprawę do ponownego rozpoznania (zob. postanowienie SN z 14.12.2022 r., III CZ 318/22, Legalis; postanowienie SN z 16.11.2022 r., III CZ 284/22, Legalis; wyrok SN ‎z 25.2.2021 r., V CSKP 16/21, Legalis).

Specyfika spraw frankowych

W uzasadnieniu pytania prawnego wskazano, iż w sytuacji, gdy żądanie ewentualne opierałoby się na odmiennym stanie faktycznym niż żądanie główne, sąd II instancji, uznając żądanie główne za niezasadne, byłby uprawniony do przekazania sprawy do ponownego rozpoznania z uwagi na konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. SN stwierdził jednak, iż w sprawach dotyczących roszczeń kredytobiorców na tle umów zawierających niedozwolone postanowienia rozpoznanie żądania ewentualnego z reguły nie wymaga dokonywania dodatkowych ustaleń faktycznych. Dla rozstrzygnięcia o zasadności obu żądań istotny jest zespół tych samych faktów, czyli zawarcie umowy o określonej treści i spełnienie na jej podstawie przez strony świadczeń wzajemnych w konkretnej wysokości i czasie. Ocena prawna skutków prawnych usunięcia niedozwolonych postanowień umownych z umowy stron przesądza o tym, które z żądań – główne czy ewentualne – powinno zostać uwzględnione.

Zasada dwuinstancyjności

Art. 176 ust. 1 Konstytucji RP przewiduje, iż postępowanie sądowe musi być co najmniej dwuinstancyjne, co oznacza, iż sprawa ma być rozpoznawana w postępowaniu, które zapewnia co najmniej jedną instancję odwoławczą. W orzecznictwie podkreśla się, iż zasada ta nie może być jednak interpretowana jako nakaz badania każdej kwestii dwukrotnie przez sądy obu instancji. Takie stanowisko wykluczałoby dokonanie przez sąd II instancji własnych, nowych ustaleń faktycznych lub odmiennej oceny prawnej, co jest istotą obowiązującej w postępowaniu cywilnym apelacji pełnej. Sąd II instancji ma nie tylko możliwość, ale także, wynikający z art. 378 § 1 KPC, obowiązek rozpoznania sprawy, orzekając na podstawie materiału zebranego w postępowaniu przed sądem I instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (zob. uchwała SN [7] z 31.1.2008 r., III CZP 49/07, Legalis).

W orzeczeniach wykluczających dopuszczalność orzekania przez sąd II instancji o żądaniu ewentualnym podnosi się, iż odmienna ocena zasadności żądania głównego w postępowaniu apelacyjnym prowadzi do nierozpoznania istoty sprawy przez sąd I instancji. jeżeli sąd II instancji zakwestionował podstawy prawne uwzględnienia powództwa w zakresie roszczenia głównego, aktualizuje się konieczność rozpoznania przez sąd I instancji roszczeń ewentualnych, co do których ten sąd nie orzekał (zob. postanowienie SN z 25.3.2022 r., III CZ 123/22, Legalis). Dokonanie przez sąd II instancji niezbędnych ustaleń faktycznych oraz ocen prawnych, dotyczących roszczenia ewentualnego skutkowałoby uniemożliwieniem realizacji kontrolnej funkcji postępowania apelacyjnego (zob. postanowienie SN ‎z 10.8.2022 r., III CZ 209/22, Legalis).

Stanowisko SN

SN orzekając w składzie 7 sędziów wyjaśnił, iż o ile sąd II instancji, w wyniku rozpoznania apelacji od wyroku uwzględniającego żądanie główne, uznaje to żądanie za niezasadne, powinien zmienić zaskarżony wyrok, oddalając żądanie główne i oznaczając zmieniony wyrok jako częściowy, oraz uchylić zawarte w nim rozstrzygnięcie o kosztach procesu. W takim wypadku sąd II instancji pozostawia rozpoznanie żądania ewentualnego sądowi I instancji.