Pozostałości pestycydów w żywności

Zanieczyszczenia w żywności

Badania przeprowadzane na żywności są podstawowym sposobem, który umożliwia ocenę jej jakości. Mają szczególne znaczenie przy ocenie narażenia konsumentów na pozostałości pestycydów, a także zanieczyszczeń mikrobiologicznych w żywności. Potrzeba śledzenia pozostałości chemicznych w żywności wynika z ich toksycznego działania oraz częstego stosowania w rolnictwie. Chociaż w UE istnieją ścisłe ramy regulacyjne, wśród konsumentów utrzymują się obawy dotyczące zanieczyszczeń w żywności.

Czym są pestycydy?

Pestycydy obejmują wszystkie związki stosowane w celu niszczenia lub zwalczania szkodników. Wyróżniamy: (1) insektycydy zwalczające owady; (2) herbicydy niszczące chwasty oraz; (3) fungicydy, które powodują obumieranie grzybów.

Według danych zgromadzonych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) każdego roku odnotowuje się 100 tys. przypadków zatruć pestycydami.

Śmiertelność zatruć środkami chemicznymi waha się od 0,4 do 1,9%.

Według danych zgromadzonych przez Amerykańskie Towarzystwo Chemiczne (ang. American Chemical Society, ACS), już w 2009 r. zidentyfikowano 50 mln różnych związków chemicznych.

ACS dodatkowo podaje, iż każdego roku przybywa 2,5 mln nowych związków chemicznych.

Substancje zanieczyszczające

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady (EWG) nr 315/93 z dnia 8 lutego 1993 r. za substancję zanieczyszczającą uznaje się każdą substancję nieumyślnie dodaną żywności, która jest obecna w takiej żywności jako rezultat produkcji (w tym działalność prowadzona w związku z gospodarką roślinną i zwierzęcą, a także weterynaryjną), wytwarzania, przetwarzania, obróbki, pakowania, opakowania, transportu lub przechowywania takiej żywności lub jako rezultat skażenia środowiska. o ile żywność zawiera substancje zanieczyszczające w ilości, która jest niedopuszczalna z punktu widzenia zdrowia konsumenta, nie jest dopuszczona do obrotu.

Maksymalne granice tolerancji dla danej substancji zanieczyszczającej zostały przyjęte w formie wykazu wspólnotowego. Mogą zawierać:

• Ograniczenia dla tych samych substancji zanieczyszczających w innych rodzajach żywności;
• Ograniczenia wykrywania przez badanie analityczne;
• Odwoływanie do metod pobierania próbek i analiz, które należy zastosować;

Monitorowanie i sprawozdawczość

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. umożliwia Państwom członkowskim monitorowanie poziomu azotanów w warzywach mogących zawierać znaczne ilości tych związków, w szczególności w zielonych warzywach liściastych i przekazują wyniki Komisji do dnia 30 czerwca każdego roku.

Państwa członkowskie mają obowiązek każdego roku przekazywać wyniki dochodzenia obejmującego dane dotyczące występowania oraz postępy poczynione w zakresie zastosowania środków zapobiegawczych pozwalających uniknąć zanieczyszczenia ochratoksyną A, deoksyniwalenolem, zearalenonem, fumonizyną B1 i B2 oraz toksynami T-2 i HT-2.

Pozostałości pestycydów w żywności i paszy

Rozporządzenie (WE) nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 lutego 2005 r. określa definicję najwyższego dopuszczalnego poziomu pozostałości (NDP).

NDP jest najwyższym prawnie dopuszczalnym poziomem stężenia pozostałości pestycydów w żywności i paszy, określony w oparciu o dobrą praktykę rolniczą i najniższy poziom, która naraża konsumenta na niebezpieczeństwo.

Przy określaniu pozostałości ważna jest również granica oznaczalności (GO).

GO oznacza najniższe stężenie pozostałości, które można określić ilościowo i stwierdzić na podstawie rutynowych badań przeprowadzonych dzięki zatwierdzonych metod kontroli. Należy również zwrócić uwagę na akceptowalne dzienne pobranie. Jest nim szacunkowa ilość substancji w żywności, która została przeliczona na masę ciała, która może być spożywana każdego dnia w trakcie całego życia, bez zagrożenia dla konsumenta.

Jednostki wykonujące badania pozostałości pestycydów

Badania pozostałości środków ochrony roślin są wykonywane przez Centralne Laboratorium Inspekcji w Toruniu, laboratoria Instytutu Ochrony Roślin-Państwowego Instytutu Badawczego w Poznaniu oraz laboratoria Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach. Ocenę uzyskanych wyników analiz wykonuję się na podstawie NDP.

Procedura składania wniosków w sprawie NDP

Strona, która wykaże na podstawie odpowiednich dowodów uzasadnione zainteresowanie w zakresie zdrowia, włącznie z organizacjami obywatelskimi, jak również stronami zainteresowanymi handlowo (wytwórcy, hodowcy, importerzy i producenci środków ochrony roślin), mogą złożyć wniosek do Państwa Członkowskiego. Urząd ocenia wnioski, następnie przedstawia opinię, w szczególności dotyczącą ryzyka dla konsumenta. Opinia powinna zawierać:

• Zakładaną granicę oznaczalności dla połączenia pestycyd/produkt;
• ocenę ryzyka w przypadku przekroczenia akceptowanego dziennego pobrania w wyniku zmiany NDP;
• udział w spożyciu spowodowany pozostałościami w produkcie, którego dotyczy wniosek o NDP;
• ocenę, czy analityczna metoda rutynowego monitoringu zaproponowana we wniosku jest odpowiednia do zamierzonych celów kontroli;

Krajowe programy kontroli pozostałości pestycydów

Państwa Członkowskie mają obowiązek ustanawiania krajowych wieloletnich programów kontroli pozostałości pestycydów. Programy opierają się na ocenie ryzyka i mają na celu ocenę narażenia konsumenta i zgodności z obowiązującym prawem. Zawierają poniższe elementy:

• produkty, których próbki należy pobrać;
• liczbę próbek, które należy pobrać, i analiz, które należy przeprowadzić;
• pestycydy podlegające analizie;

Urzędowe kontrole dotyczące zanieczyszczeń żywności

Zgodnie z Rozporządzeniem delegowanym Komisji (UE) 2022/931 z dnia 23 marca 2022 r. państwa członkowskie mają obowiązek zapewnienia, aby adekwatne organy przeprowadzały kontrole urzędowe na podstawie wieloletnich krajowych planów kontroli. Każde państwo członkowskie przy wyborze kombinacji zanieczyszczeń, które mają być kontrolowane bierze pod uwagę między innymi:

• dostępność odpowiednich metod laboratoryjnych i norm analitycznych;
• dane dotyczące spożycia;
• dostępność odpowiednich metod laboratoryjnych i norm analitycznych;
• częstotliwość wykrywania niezgodności w próbkach danego państwa członkowskiego;

W przypadku każdego podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo spożywcze, który ma zostać poddany kontroli, państwo członkowskie uwzględnia następujące kryteria wyboru żywności, która ma być kontrolowana:

• wcześniejsze przypadki niezgodności z przepisami;
• pobieranie reprezentatywnych próbek niezależnie od wielkości podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo spożywcze;
• zaistniałe okoliczności (zmiany w strukturze konsumpcji, klęski żywiołowe lub problemy gospodarcze, które powodują zmiany w łańcuchach handlu żywnością;

Konwencja sztokholmska

Konwencja ma na celu ochronę zdrowia ludzi przed szkodliwymi skutkami trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO). W konwencji na sygnatariuszy nakłada się obowiązek: rozwiązania problemu produkcji i stosowania TZO na skalę międzynarodową, rozwiązania problemu niezamierzonej produkcji i stosowania TZO, propagowania przekazywania informacji, podnoszenia świadomości i edukacji społecznej wśród decydentów i społeczeństwa, składania raportów wszystkim pozostałym sygnatariuszom oraz ograniczenia lub wyeliminowania zapasów i odpadów.

Chloropiryfos

Zgodnie z Decyzją Rady (UE) 2021/592 z dnia 7 kwietnia 2021 r. chloropiryfos został uznany za trwałe zanieczyszczenie organiczne. Związek ten jest stopniowo wycofywany w Unii. Jednakże przez cały czas jest stosowany jako pestycyd i rozprowadzany w środowisku poza Unią Europejską. Dotychczasowe działania na poziomie krajowym oraz unijnym nie są wystarczające, aby zagwarantować wysoki poziom ochrony zdrowia ludzi. Ze względu na możliwe przenoszenie chloropiryfosu w środowisku podjęto działania mające na celu ograniczenie niezamierzonej produkcji tego związku.

Substancje perfluoroalkilowe (PFAS)

Substancje perfluoroalkilowe znalazły zastosowanie przy produkcji opakowań przeznaczonych do kontaktu z żywnością. W związku z tym żywność zapakowana w taki rodzaj opakowania może zostać zanieczyszczona tymi substancjami. Według danych zgromadzonych przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności, populacja europejska przyjmuje PFAS w ilościach przekraczających dopuszczalną dawkę tygodniowego spożycia. Komisja (UE) zaleca, aby Państwa członkowskie, działając we współpracy z podmiotami prowadzącymi przedsiębiorstwa spożywcze, monitorowały występowanie PFAS w produktach żywnościowych w latach 2022, 2023, 2024 i 2025 (Zalecenie Komisji (UE) 2022/1431 z dnia 24 sierpnia 2022 r.). Monitorowanie poziomów PFAS powinno obejmować szeroką gamę środków spożywczych odzwierciedlającą nawyki żywieniowe, w tym owoce, warzywa, wodorosty morskie, żywność dla niemowląt, żywność pochodzenia zwierzęcego, wino i piwo. W przypadku Państw członkowskich, które posiadają zdolności analityczne do oznaczania poziomu PFAS w paszach, powinny monitorować poziom zanieczyszczenia w tych produktach.

Sporysz

Sporysz jest przetrwalnikiem buławinki czerwonej, pasożytniczego grzyba, który atakuje zboża oraz inne trawy. Zagrożenie stanowią obecne w sporyszu alkaloidy, które stanowią pochodne kwasu lizergowego. Substancje te są bardzo trujące dla wszystkich gatunków zwierząt. Zgodnie z Zaleceniem Komisji z dnia 15 marca 2012 r. maksymalna zawartość przetrwalników buławinki czerwonej w paszach zawierających niezmielone ziarna zbóż wynosi 1000 mg/kg. Komisja dodatkowo zaleca, aby Państwa członkowskie przeprowadzały, przy aktywnym udziale podmiotów działających na rynku pasz i podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa spożywcze, monitorowanie występowania alkaloidów sporyszu w zbożach i produktach zbożowych przeznaczonych do spożycia przez ludzi i zwierzęta. Państwa członkowskie powinny także określać (w miarę możliwości) zawartość przetrwalników w próbce. Działanie takie ma na celu poszerzenie wiedzy na temat powiązania między zawartością przetrwalników, a poziomem poszczególnych alkaloidów sporyszu.

Glikoalkaloidy

Glikoalkaloidy są naturalnie występującymi związkami w roślinach takich jak ziemniaki, pomidory i bakłażany. Solanina, glikoalkaloid występujący w ziemniakach powoduje u ludzi ostre objawy żołądkowo-jelitowe. Panel ds. zanieczyszczeń w łańcuchu żywnościowym CONTAM określi, iż 1 mg glikoalkaloidów występujących w ziemniakach/kg masy ciała dziennie jest najniższym poziomem tych związków, przy którym obserwuje się szkodliwe zmiany. Zgodnie z Zaleceniem Komisji (UE) 2022/561 z dnia 6 kwietnia 2022 r. państwa członkowskie, powinny monitorować glikoalkaloidy w ziemiankach oraz w produktach z ziemniaków. Dodatkowo państwa członkowskie oraz podmioty prowadzące przedsiębiorstwa spożywcze powinny do dnia 30 czerwca każdego roku przekazywać EFSA dane za poprzedni rok. Przy przekazywaniu danych, należy zwrócić uwagę na odmianę i wielkość ziemniaków.

Aflatoksyny

Aflatoksyny to mykotoksyny wytwarzane przez grzyby z rodzaju Aspergillus. Mogą występować między innymi w zbożach, przyprawach i suszonych owocach. Rozporządzenie Komisji (UE) nr 165/2010 z dnia 26 lutego 2010 r. ustanawia najwyższy dopuszczalny poziom wynoszący 2 μg/kg dla aflatoksyny B1 i 4 μg/kg dla sumy aflatoksyn we wszelkich zbożach i produktach pochodnych zbóż, z wyjątkiem kukurydzy, która ma być sortowana lub poddana innej fizycznej obróbce przed spożyciem przez ludzi lub użyta jako składnik w środkach spożywczych i dla której ustalono najwyższy dopuszczalny poziom wynoszący 5 μg/kg dla aflatoksyny B1 i 10 μg/kg dla sumy aflatoksyn. W przypadku orzeszków ziemnych, innych nasion oleistych, które nie spełniają odpowiednich najwyższych dopuszczalnych poziomów aflatoksyn, mogą być wprowadzone do obrotu, pod warunkiem, iż te środki spożywcze są oznakowane poprzez wyraźne wskazanie ich przeznaczenia i zawierają wskazówkę „przed spożyciem przez człowieka lub użyciem jako składnik środka spożywczego produkt należy poddać sortowaniu lub innej fizycznej obróbce w celu zmniejszenia zanieczyszczenia aflatoksynami”.

Ochratoksyny

Ochratoksyna jest mykotoksyną naturalnie wytwarzaną przez grzyby z rodzaju Aspergillus i Penicillium. Jest obecna w zbożach, konserwach mięsnych oraz serach. Wykazuj działanie nefrotoksyczne. Rozporządzenie Komisji (UE) 2015/1137 z dnia 13 lipca 2015 r. ustanawia najwyższy dopuszczalny poziom ochratoksyny A w przyprawach. W przypadku papryki pod postacią przyprawy, która nie spełniła najwyższych dopuszczalnych poziomów ochratoksyny A, może pozostać w obrocie do upływu minimalnej trwałości lub daty przydatności do spożycia. Rozporządzenie przewiduje również najwyższe dopuszczalne poziomy ochratoksyny A w przyprawach takich jak:

• pieprz-15 µg/kg
• kurkuma-15 µg/kg
• papryka-20 µg/kg
• imbir-15 µg/kg

AUTORZY:

1. Piotr Włodawiec – partner, radca prawny
2. Anna Pakulska – inżynier technologii żywności

W przypadku pytań, zapraszamy do kontaktu: [email protected]

• Hassaan M., A., Nemr A., E.2020: Pesticides pollution: Classifications, human health impact, extraction and treatment techniques. The Egyptian Journal of Aquatic Research, 46, 3.

Znakowanie produktów roślinnych w świetle prawa

Novel food – prawo „nowej żywności”

Alergie pokarmowe, a znakowanie żywności