Prawo do świadczeń rodzinnych dla polskiego pracownika w RFN

Stan faktyczny

L. (polski obywatel) od kilku lat pracuje w RFN. Jego żona mieszka w Polsce z ich wspólnym dzieckiem. W 2016 r. L. złożył wniosek o przyznanie zasiłku na dziecko w Niemczech, oświadczając, iż jego żona nie wykonuje w Polsce działalności zawodowej. Niemiecka instytucja socjalna (dalej jako: KŚR) uwzględniła ten wniosek, ponieważ niemieckie ustawodawstwo, na podstawie którego przysługuje uprawnienie do zasiłku na dziecko, ma zastosowanie z tytułu pierwszeństwa w okresie wykonywania pracy przez L.

W 2019 r. KŚR przesłała do L. kwestionariusz mający na celu potwierdzenie przekazanych danych oraz wystąpiła do polskich organów o udzielenie informacji w przedmiocie ewentualnego wykonywania działalności zawodowej przez żonę L. i uprawnienia do świadczeń rodzinnych w Polsce. Polskie organy odpowiedziały, iż wykonuje ona działalność zawodową od 2006 r. i odprowadza składkę do KRUS-u, ale nie pobiera polskich świadczeń rodzinnych. Wówczas KŚR, uchyliła decyzję o przyznaniu niemieckiego zasiłku na dziecko do wysokości świadczeń rodzinnych ustawowo przewidzianych w Polsce oraz zwróciła się do L. o zwrot nadpłaconego zasiłku na dziecko.

W tych okolicznościach niemiecki sąd powziął wątpliwości m.in., czy art. 68 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 883/2004 z 29.4.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE L z 2004 r. Nr 166, s. 1) zezwala na to, aby powołując się na mające pierwszeństwo uprawnienie w innym państwie członkowskim, można było a posteriori dochodzić zwrotu części niemieckiego zasiłku na dziecko, choćby jeżeli w tym drugim państwie nie zostało przyznane i nie było ani nie jest wypłacane żadne świadczenie rodzinne na to dziecko, z takim skutkiem, iż kwota pozostająca dla osoby uprawnionej zgodnie z niemieckim prawem jest ostatecznie niższa niż niemiecki zasiłek na dziecko?

Stanowisko TS

W niniejszej sprawie po złożeniu pierwotnego wniosku o zasiłek na dziecko w RFN, to państwo uwzględniło wniosek jako państwo członkowskie adekwatne na zasadzie pierwszeństwa, bez uruchomienia mechanizmu z tytułu art. 60 ust. 3 rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z 16.9.2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE. L z 2009 r. Nr 284, s. 1). Dopiero podczas późniejszej kontroli – ze względu na zmianę adekwatnego ustawodawstwa w Polsce – RFN uznała, iż jej ustawodawstwo nie miało zastosowania z tytułu pierwszeństwa w rozumieniu art. 68 ust. 1 i 2 rozporządzenia 883/2004/WE, i poinformowała o tym zarówno beneficjenta zasiłku na dziecko, jak i adekwatną instytucję polską. Zdaniem TS ta ostatnia instytucja jest zobowiązana, zgodnie z mechanizmem wprowadzonym przez art. 68 ust. 3 rozporządzenia 883/2004/WE, do rozpatrzenia tego wniosku, tak jak gdyby został on złożony bezpośrednio do niej w dniu jego złożenia we adekwatnej niemieckiej instytucji.

Trybunał wyjaśnił, iż pojęcie „wniosek”, za który nie można uznać faktu pobierania świadczenia okresowego od władz państwa członkowskiego, wymaga podjęcia czynności administracyjnych przez osobę zainteresowaną, takich jak czynność podjęta przez L. Trybunał podkreślił, iż w sytuacji, w której spełnione są wszystkie inne przewidziane w polskim ustawodawstwie warunki – formalne i materialne – uzyskania zasiłku na dziecko, Polska nie może podnosić w odniesieniu do tego wniosku argumentów czysto formalnych, aby odmówić przyznania świadczeń rodzinnych.

W tych okolicznościach, w sytuacji gdy polska instytucja, adekwatna z tytułu pierwszeństwa, nie wypłaca świadczeń rodzinnych będących przedmiotem postępowania głównego i wstrzymuje się od zajęcia stanowiska w sprawie wniosku dotyczącego przekazania. Trybunał potwierdził, iż niemiecka instytucja jako ta, do której wniesiono wniosek w pierwszej kolejności, musi oczywiście wypłacić świadczenia przewidziane w swoim ustawodawstwie. Jednakże ta niemiecka instytucja może następnie zwrócić się do adekwatnej polskiej instytucji o zwrot kwoty świadczeń rodzinnych, wykraczającej ponad kwotę, którą jest ona zobowiązana wypłacić na podstawie przepisów rozporządzenia 883/2004/WE. Trybunał orzekł już, iż przepisy art. 68 ust. 3 lit. a) rozporządzenia 883/2004/WE i art. 60 ust. 2 i 3 rozporządzenia 987/2009/WE wiążą wzajemnie instytucję państwa członkowskiego adekwatnego na zasadzie pierwszeństwa i instytucję państwa członkowskiego adekwatnego w dalszej kolejności, i do tych dwóch instytucji należy wspólne rozpatrzenie wniosku o świadczenia rodzinne złożonego przez wnioskodawcę w jednej z nich (wyrok TS z 25.11.2021 r., Finanzamt Österreich (Zasiłki rodzinne dla pracowników organizacji humanitarnych), C-372/20, Legalis, pkt 66).

Trybunał stwierdził, iż z zasady lojalnej współpracy, która znajduje swój wyraz w art. 60 ust. 5 rozporządzenia 987/2009/WE, a także z art. 84 rozporządzenia 883/2004/WE wynika, iż jedno państwo członkowskie może domagać się od innego państwa członkowskiego zwrotu nadpłaconej kwoty świadczeń rodzinnych – w tym w odniesieniu do przeszłości, o ile warunki formalne i materialne przewidziane w uregulowaniach drugiego państwa członkowskiego uzna się, w odniesieniu do przeszłości, za spełnione.

Zgodnie z art. 76 ust. 4 rozporządzenia 883/2004/WE władze, o których mowa w tym rozporządzeniu, są zobowiązane do odpowiedzi na wszystkie zapytania w rozsądnym terminie i do udzielenia osobom zainteresowanym wszelkich informacji wymaganych do skutecznego wykonania praw nadanych im na mocy tego rozporządzenia. Jednakże te osoby muszą jak najszybciej informować instytucje adekwatnego państwa członkowskiego oraz państwa członkowskiego miejsca zamieszkania o wszelkich zmianach ich sytuacji osobistej lub rodzinnej, które mają wpływ na ich prawo do świadczeń przewidzianych w tym rozporządzeniu (wyrok z 29.9.2022 r., Chief Appeals Officer i in., C-3/21, Legalis, pkt 34).

Zdaniem TS w niniejszej sprawie, w sytuacji gdy należałoby przyjąć, iż oświadczenie L. – zgodnie z którym jego żona w Polsce nie pracuje – nie odpowiada rzeczywistości (czego zbadanie należy do sądu odsyłającego), usunięcie naruszenia w postaci takiego niespełnienia obowiązku poinformowania polegałoby nie na zwrocie świadczeń z tytułu art. 68 rozporządzenia 883/2004/WE, ale na zastosowaniu proporcjonalnych środków przewidzianych w prawie krajowym, które na mocy art. 76 ust. 5 rozporządzenia 883/2004/WE muszą być także zgodne z zasadami równoważności i skuteczności (wyrok z 29.9.2022 r., Chief Appeals Officer i in., C-3/21, Legalis, pkt 43).

Reasumując TS rzekł, iż art. 68 rozporządzenia 883/2004/WE, ustalający zasady pierwszeństwa w przypadku zbiegu praw do świadczeń rodzinnych, należy interpretować w ten sposób, iż o ile nie pozwala on instytucji państwa członkowskiego, którego ustawodawstwo nie ma pierwszeństwa zgodnie z kryteriami wskazanymi w art. 68 ust. 1 rozporządzenia 883/2004/WE, na żądanie od osoby zainteresowanej częściowego zwrotu takich świadczeń – wypłaconych w tym państwie – ze względu na istnienie prawa do tych świadczeń przewidzianego w mającym zastosowanie z tytułu pierwszeństwa ustawodawstwie innego państwa członkowskiego, w sytuacji gdy żadne świadczenie rodzinne nie zostało ustalone ani wypłacone w tym innym państwie, o tyle pozwala on jednak tej instytucji na żądanie od instytucji adekwatnej na zasadzie pierwszeństwa zwrotu kwoty świadczeń wykraczającej ponad kwotę, do której wypłaty jest ona zobowiązana na podstawie przepisów tego rozporządzenia.