Prawo spadkowe na nowych zasadach

Zmieniane akty prawne

Ustawa z 28.7.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1615; dalej: ustawa) dokonuje nowelizacji trzech ustaw, tj.:

Cel zmian w prawie spadkowym

Jak czytamy w uzasadnieniu ustawy (dostępnym na stronie internetowej Sejmu RP) ma ona na celu wprowadzenie zmian w zakresie zasad dziedziczenia, które z jednej strony usprawnią postępowanie spadkowe, z drugiej zaś – będą stanowiły odpowiedź na dostrzeżone mankamenty prawa spadkowego.

Wprowadzone zmiany

Po pierwsze ustawa wprowadza zmiany w KC, w zakresie zasad dziedziczenia ustawowego w sytuacji, gdy powołani do spadku są dziadkowie spadkodawcy (art. 934 KC). W takiej sytuacji, w przypadku, gdy którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, będzie przypadał jego dzieciom w częściach równych. o ile dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, będzie przypadał w częściach równych jego dzieciom, a w braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku – pozostałym dziadkom w częściach równych. Zatem wyłączeni od ww. dziedziczenia będą dalsi zstępni dziadków spadkodawcy – tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia. Przedmiotowa zmiana ma służyć skróceniu czasu trwania postępowań, z uwagi na zawężony katalog spadkobierców ustawowych, który ograniczy potrzebę poszukiwania ich z urzędu przez sąd i wzywania na rozprawę.

Po drugie, ustawa dodaje w KC dwie zupełnie nowe przesłanki niegodności dziedziczenia w postaci:

1. uporczywego niewykonywania obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy, określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową wobec spadkodawcy;
2. uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka (art. 928 KC).

Rozszerzenie ustawowego katalogu ww. przesłanek ma na celu – jak wskazuje ustawodawca – umożliwienie osobie, mającej w tym interes prawny (np. pozostałym spadkobiercom), przeciwstawienie się możliwości uzyskania korzyści ze spadku przez osobę nie wykonującą obowiązków wynikających z prawa rodzinnego i zasad współżycia społecznego w stosunku do spadkodawcy, mimo realnej możliwości ich spełnienia.

Po trzecie, ustawa w art. 1015 § 1² KC przesądza o obowiązku złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego dziedziczenia. Do zachowania ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczające będzie złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie tego oświadczenia. jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku będzie wymagało zezwolenia sądu, bieg terminu na złożenie oświadczenia ulegnie zawieszeniu na czas trwania postępowania w tym przedmiocie. Jest to istotne doprecyzowanie dotychczas obowiązujących zasad.

Po czwarte, uzupełnieniu uległy ustawowe przesłanki, których spełnienie daje możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby (albo niezłożonego w ustawowym terminie ze względu na błąd lub groźbę). Dodatkowa przesłanka odnosi się do rocznego terminu określonego w art. 88 § 2 KC, którego zachowanie jest konieczne dla skutecznego uchylenia się od skutków prawnych wadliwego (na skutek błędu lub pod wpływem groźby) oświadczenia woli. Zgodnie art. 1019 § 1 pkt 3 KC dla dochowania tego terminu wystarczy złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli.

Po piąte, ustawa w KRO wprowadza regulację, która w ramach zarządu nad majątkiem dziecka, wyłącza konieczność pozyskania zgody sądu na czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu w sytuacji, gdy czynność ta polega na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka, a dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez któregokolwiek z rodziców, którym przysługuje pełna władza rodzicielska. Zgoda sądu będzie jednak wymagana w braku porozumienia rodziców lub o ile inny zstępny rodziców tego dziecka przyjmuje spadek (art. 101 KRO). W konsekwencji sprecyzowaniu uległa treść oświadczenia o odrzuceniu spadku składanego przez rodzica dziecka uprawnionego do spadku.

Po szóste, ustawa przewidziała – w KPC – przekazanie spraw dotyczących wydawania zezwoleń na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka dotyczących prostego przyjęcia spadku lub odrzucenia spadku spod kognicji sądu opiekuńczego do sądu spadku (art. 640¹ KPC). Zdaniem ustawodawcy, brak konieczności prowadzenia w trakcie postępowania spadkowego odrębnego postępowania sądowego w przedmiocie zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub pozostającego pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku przyczyni się do przyspieszenia postępowań o stwierdzenie nabycia spadku, a jednocześnie zmniejszy liczbę spraw wpływających do sądów opiekuńczych.

Po siódme, w art. 640 § 1 KPC, zniesiono obowiązek notariusza przesyłania do sądu spadku oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, o ile zarejestrował akt poświadczenia dziedziczenia, a w art. 652 KPC – obowiązek notariusza zawiadamiania sądu spadku o dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu – w sytuacji, gdy notariusz sporządził akt poświadczenia dziedziczenia. Przedmiotowe zmiany mają przyczynić się – w ocenie ustawodawcy – do odciążenia sądów.

Po ósme, ustawa wprowadziła zmianę w art. 5a ust. 1 pkt 6 ustawy z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1378), pozwalającą sądom na pozyskiwanie danych z rejestru stanu cywilnego niezbędnych do wydania orzeczenia w sprawie, a także w art. 24 ust. 5 pkt 2b ustawy z 17.5.1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1752), umożliwiającą sądom dostęp do danych z ewidencji gruntów i budynków (w postaci wypisu i wyrysu z ewidencji).

Po dziewiąte, ustawa przewidziała zmianę w art. 95f § 1 pkt 6a ustawy z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1799), która ma na celu dodanie w treści aktu poświadczenia dziedziczenia określenia sposobu przyjęcia spadku.

Etap legislacyjny

Ustawa weszła w życie 15.11.2023 r., tj. po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia (art. 14 ustawy).