Istota roszczenia prewencyjnego (o zapobiegnięcie szkodzie)
Kodeks cywilny w art. 439 ustanawia prawo osoby, której zagraża bezpośrednio szkoda, do złożenia żądania względem osoby powodującej sytuację zagrożenia, aby ta przedsięwzięła środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa, a w razie potrzeby także ustanowiła odpowiednie zabezpieczenie.
Przepis ten ustanawia jeden z wypadków odpowiedzialności cywilnej, która nie może być zakwalifikowana jako odpowiedzialność deliktowa, ani jako odpowiedzialność odszkodowawcza. Powyższy przepis stwarza natomiast podstawę roszczeń osoby, której grozi dopiero szkoda na skutek zachowania się innej osoby (tak: Sąd Okręgowy w Łodzi w wyroku z dnia 30 września 2014 r., II C 29/14).
Legitymacja czynna i bierna przy roszczeniu o zapobiegnięcie szkodzie
Legitymowana czynnie przy roszczeniu o zapobiegnięcie szkodzie jest osoba, której interes majątkowy lub niemajątkowy jest zagrożony wystąpieniem szkody. Legitymowana biernie jest każda osoba, której działanie (w tym działanie podmiotów za które ona odpowiada) grozi wystąpieniem szkody po stronie innej osoby (potencjalnie poszkodowanego) (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 30 września 2014 roku, II C 29/14).
Nie jest trafne stanowisko, iż roszczenie prewencyjne o zapobiegnięcie szkodzie z art. 439 kc może być kierowane tylko przeciwko osobie, która w razie powstania szkody byłaby zobowiązana do jej naprawienia.
Warunki skuteczności roszczenia o zapobiegnięcie szkodzie
Dokonując analizy art. 439 k.c. wynika z niego, iż osoba zagrożona powstaniem szkody chcąc wystąpić z roszczeniem o podjęcie działań zapobiegawczych ma obowiązek wskazać, że:
- zachowanie stanowiące źródło zagrożenia oraz osobę, o której zachowanie chodzi,
- niebezpieczeństwo powstania szkody ma charakter bezpośredni,
- między zachowaniem z zagrożeniem szkodą zachodzi związek przyczynowy.
Definicja bezpośredniości zagrożenia szkodą
W piśmiennictwie i orzecznictwie dominuje stanowisko, iż skoro zagrożenie powstania szkody powinno być bezpośrednie, to musi być realne, zatem prawdopodobieństwo wystąpienia szkody musi być bardzo wysokie, graniczące z pewnością (tak: Agnieszka Rzetecka-Gil, Komentarz do art. 439 kc, LEX/el. 2011), określane też jako nadzwyczaj duże (tak: w wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 15. listopada 2014 roku, V ACa 637/14).
Stan zagrożenia musi być więc aktualny w chwili orzekania, a nie możliwy w przyszłości (i to niezależnie od stopnia prawdopodobieństwa).
Na kanwie sporu sądowego dotyczącego działalności pozwanych polegającej na eksploatacji złoża, oraz urządzenia zbiornika wodnego w powstałym wyrobisku i grożącej tym samym powodowi szkody w postaci obniżenia się poziomu wody w stawach i zmniejszeniu przepływu wody w cieku, Sąd Okręgowy w Kielcach w wyroku z dnia 25 stycznia 2016 r. (II Ca 1416/15) stwierdził, iż choćby gdyby już w chwili wyrokowania przyjąć, iż działalność pozwanych, będzie skutkowała prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością, iż powstanie stan zagrożenia, to powództwo musiałoby ulegać oddaleniu. Sąd uznał, iż żądania powoda są przedwczesne, a więc należało stwierdzić, iż stan faktyczny stanowił najwyżej „przedpole” możliwego stanu zagrożenia.
Sąd w przytoczonym wyroku podkreślał, iż o ile nikt nie ma prawa wywoływania stanu niebezpieczeństwa wobec innych, to również nie ma obowiązku podnoszenia poziomu bezpieczeństwa prowadzonej przez innych działalności gospodarczej. W związku z brakiem stwierdzenia stanu zagrożenia dla powoda, oraz faktem, iż powód, w przedmiotowym stanie faktycznym, jest osobą przede wszystkim odpowiedzialną za poziom wód w cieku, Sąd nie zobowiązał pozwanych do zmiany sposobu prowadzenia działalności gospodarczej, czy też do montowania przegród celem pomiarów przepływu wody, lub do zalesienia terenów powyrobiskowych, ani tym bardziej do wstrzymania ruchu ich przedsiębiorstwa.
Bezpośredniość zagrożenia nie musi jednak oznaczać, aby między nim a ewentualną szkodą nie mogły istnieć jakieś zdarzenia pośrednie i to one mogły prowadzić do powstania szkody.
Rodzaje zagrożenia stanowiące podstawę roszczenia prewencyjnego
Źródła zagrożenia powstania szkody, na które wskazuje art. 439 k.c. wymienione są w sposób przykładowy. Każda więc sytuacja, w której istnieje źródło zagrożenia szkodą na skutek działania osoby trzeciej będzie spełniała przesłanki omawianego przepisu (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 30 września 2014 roku, II C 29/14).
Grożący uszczerbek może mieć charakter majątkowy lub niemajątkowy i dotyczyć wszelkich chronionych dóbr podmiotu zagrożonego (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 25 listopada 2014 r., V ACa 637/14)
Bezprawność działania
Lokalizacja przepisu dotyczącego roszczenia o zapobiegnięcie szkodzie w części Kodeksu dotyczącej czynów niedozwolonych uzasadnia stanowisko, iż zachowanie osoby, której ma dotyczyć ta regulacja, musi mieć charakter bezprawny (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Kielcach z 25 stycznia 2016 r., II Ca 1416/15).
Roszczenie z art. 439 k.c. związane jest więc wyłącznie z sytuacjami, które mogą stanowić podstawę odpowiedzialności ex delicto.
Przejawy zachowania stwarzającego stan niebezpieczeństwa przepis art. 439 k.c. wskazuje wprawdzie jedynie przykładowo, ale tylko w obrębie odpowiedzialności deliktowej. Nie ma żadnych podstaw do stosowania tego przepisu w drodze analogii do przypadków zagrożenia szkodą w ramach istniejącego stosunku obligacyjnego. (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z 26 października 2015, III Ca 942/15).
Sposoby zapobiegnięcia szkodzie w ramach roszczenia prewencyjnego
Zakres przedmiotowy art. 439 k.c. obejmuje tak różnorodne źródła niebezpieczeństwa, iż i środki zaradcze mogą mieć rozmaitą naturę. Jedno jest pewne: mają to być środki niezbędne, a więc uwzględniające specyfikę zagrożenia i pozwalające na jego usunięcie, a zarazem przybierające (zasadniczo) inną postać, aniżeli zapłacenia określonej sumy pieniężnej.
Środki te najczęściej będą one polegać na podjęciu przez stwarzającego zagrożenie odpowiednich działań, np.:
- wprowadzenie skuteczniejszych zabezpieczeń przed niebezpieczeństwem stwarzanym przez maszyny i inne niebezpieczne mechanizmy,
- wyremontowanie zaniedbanego budynku,
- ustawienie ekranów pozwalających wytłumić hałas, itd
Rzadziej, co nie oznacza iż wyjątkowo, w rachubę wejdzie zaprzestanie określonych działań, a niekiedy choćby całego ich zespołu, określanego zwykle jako działalność (wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 30 września 2014 roku, II C 29/14).
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 23 czerwca 2015 r., VI ACa 1024/14, zawarł stwierdzenie, iż odwrócenie grożącego niebezpieczeństwa nie może nastąpić poprzez wykupienie nieruchomości powoda, gdyż to nie mogłoby prowadzić do odwrócenia niebezpieczeństwa, a tylko do skierowania go przeciwko innemu podmiotowi (nabywcy nieruchomości).
Zakres czasowy zagrożenia szkodą
Zagrożenie szkodą, jako bezpośrednie, nie powinno być, jeżeli chodzi o możliwość wystąpienia szkody, nadmiernie rozciągane w czasie na przyszłość. jeżeli szkoda może nastąpić, czy też choćby nastąpi, ale w odległej perspektywie czasowej, to zastosowanie tej regulacji jest więcej niż dyskusyjne.
Przykładem jest tu stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w wyroku z dnia 29 stycznia 2002 roku, V CKN 690/00, w którym sąd ten uznał brak podstaw do zastosowania art. 439 k.c. w sytuacji gdy chodziło o profilaktyczne zabezpieczenie budynku przed szkodliwym oddziaływaniem eksploatacji górniczej, przewidywanym za kilkanaście lat.
Podobnie orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 stycznia 2014 roku, V CSK 101/13, w którym akcentował właśnie konieczność istnienia bezpośredniość zagrożenia szkodą dla możliwości skorzystania z dobrodziejstwa art. 439 k.c., oraz opowiedział się za stosowaniem środków prewencyjnych najbardziej ograniczonych do zachowań niezbędnych do osiągnięcia celu).
Roszczenie prewencyjne a dochodzenie naprawienia szkody
Roszczenie prewencyjne ma na celu przeciwdziałanie szkodzie. W ramach roszczenia o zapobiegnięcie szkodzie nie można zatem dochodzić naprawienia szkody, a jedynie zmierzać – jak to przewiduje art. 439 k.c. – do tego, ażeby strona pozwana przedsięwzięła niezbędne środki do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa, a także by dała ewentualnie również odpowiednie zabezpieczenie (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 1999 roku, sygn. akt I CKN 218/98).
Szkoda już zaistniała a roszczenie prewencyjne
Z punktu widzenia hipotezy przepisu art. 439 k.c. znaczenie ma wyłącznie szkoda zagrażająca bezpośrednio, a nie szkoda już wyrządzona. Poszkodowany nie może więc skutecznie powoływać się na uszczerbki zaistniałe w przeszłości. Dodać należy, iż zgodnie z treścią art. 316 § 1 k.p.c., sąd wydaje wyrok biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z Dnia 23 czerwca 2015 r., VI ACa 1024/14).
Inicjatywa dowodowa w procesie o zapobiegnięcie szkodzie
Należy podkreślić, iż rzeczą sądu nie jest zarządzenie dochodzeń w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie, ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 232 k.p.c.).
Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa więc na stronach (art. 3 k.p.c.), a ciężar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.) spoczywa na stronie, która z faktów tych wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c.) (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 30 września 2014 roku, II C 29/14).
Uchwała o zlikwidowaniu spółki a roszczenie o zapobiegnięcie szkodzie
Art. 439 k.c. udziela ochrony w sytuacji, gdy zagrożenie wyrządzenia szkody jest następstwem zdarzeń stanowiących podstawę odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Podjęcie przez wspólnika spółki z o.o. uchwały o rozwiązaniu i likwidacji spółki nie jest samym w sobie czynem niedozwolonym, jest to bowiem działanie formalnie zgodne z uprawnieniem przewidzianym przepisami kodeksu spółek handlowych.
Jednakże, nie budzi wątpliwości, iż za bezprawne uznaje się także zachowania sprzeczne z zasadami współżycia społecznego albo dobrymi obyczajami. Likwidacja spółki przez jedynego wspólnika po przeniesieniu niemal wszystkich składników majątku spółki na inne podmioty, będąca odpowiedzią na brak zgody kontrahenta na renegocjację umowy i obniżenie cen, jest zachowaniem nagannym, sprzecznym z podstawowymi zasadami lojalności w obrocie gospodarczym.
Tak więc istnieje możliwość uznania opisanego zachowania jako bezprawnego ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego.
Art. 439 k.c. nie daje jednak podstawy do wywiedzenia przez każdą pokrzywdzoną osobę roszczenia o podjęcie przez wspólników uchwały w sprawie uchylenia uchwały o rozwiązaniu i likwidacji spółki. Krąg osób uprawnionych do złożenia takiego powództwa jest ograniczony do podmiotów wymienionych w Art. 250 k.s.h.
Jeżeli natomiast pokrzywdzona osoba domaga się ustanowienia zabezpieczenia poprzez zobowiązanie wspólnika do podjęcia działań mających na celu odwrócenie zagrażającego jej niebezpieczeństwa szkody, stwierdzić należy, iż art. 439 k.c. nie kreuje obowiązku dobrowolnego złożenia oświadczenia woli. Nie ma więc podstawy prawnej, aby na wspólniku wymusić złożenie oświadczenia woli – podjęcia uchwały o uchyleniu uchwały o rozwiązaniu spółki (tak: Sąd Apelacyjny w Katowicach z 20 listopada 2014, V ACz 1144/14).
Żądanie ścięcia drzewa sąsiada jako forma zapobiegnięcie szkodzie
Sąd Rejonowy w Szczecinie w wyroku z dnia 10 kwietnia 2017 r.,III C 839/15, w sprawie, w której powód występował z roszczeniem prewencyjnym o ścięcie drzewa, uznał, iż niebezpieczeństwo związane z potencjalną możliwością odłamania się któregoś z obumarłych konarów szkieletowych lub konarów przewodnikowych jest nieprzewidywalne w czasie. Zdaniem powołanego biegłego może ono wystąpić w przedziale od 2 do 5 lat. Nie występuje zatem bezpośrednie niebezpieczeństwo wystąpienia szkody, a takie co najwyżej nastąpi w przyszłości.
Sąd ten stwierdził, iż jeżeli możliwe jest zapobiegnięcie lub znaczne ograniczenie możliwości wystąpienia niepożądanych sytuacji, to należy przede wszystkim skorzystać z tych form, natomiast decyzja o wycięciu drzewa winna być ostatecznością podyktowaną niemożnością rozwiązania problemu w odmienny sposób. Należy bowiem mieć na względzie, iż nakazanie pozwanym wycięcie drzewa skutkowałoby ingerencją w ich prawo własności, prawo do decydowania o wyglądzie ich działki, sposobie korzystania z niej i utrzymywania jej walorów i cech, które pozwani jako właściciele postrzegają za ważne.
Zalewanie mieszkania przez sąsiada a zapobiegnięcie szkodzie
Jeżeli istnieje bezpośredni związek przyczynowy pomiędzy oddziaływaniem sąsiada a zalewaniem mieszkania poszkodowanego lub jego pomieszczeń przynależnych jak np. piwnica, sąsiad ponosi ewidentną szkodę na skutek podtopienia. Zagrożenie szkodą ma w takim wypadku bezwzględnie charakter bezpośredni.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 25 listopada 2014 r., V ACa 637/14, na bazie sporu dotyczącego podtapiania piwnicy przez przedsiębiorcę prowadzącego rybną działalność hodowlaną, stwierdził, iż poszkodowany nie może skutecznie korzystać z piwnicy przechowywać tam zapasów, użytkować kotłowni.
Uszczerbek ten ma charakter majątkowy, bowiem w przyszłości powód będzie zmuszony dokonać naprawienia szkód wywołanych zalewaniem budynku poprzez przeprowadzenie jego remontu, a choćby niewykluczone, iż wybudowanie osobnej kotłowni. Przymuszenie w ramach roszczenia prewencyjnego pozwanego przedsiębiorcy do działania polegającego na wybudowaniu ścianek ma bez wątpienia charakter zabezpieczenia przed dalszym zalewaniem nieruchomości, odwrócenie istniejącego niebezpieczeństwa i doprowadzenie do stanu braku zagrożenia.
Nielegalne udostępnianie plików a roszczenie prewencyjne o usunięcie konta użytkownika portalu internetowego
Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 18 września 2017 r., sygn. akt I ACa 1494/15, na gruncie sprawy o zobowiązanie administratora portalu internetowego do zablokowania dostępu do plików objętych ochroną prawa autorskiego, uznał, iż gdy stan zagrożenia utrzymuje się przez pewien czas i ma pewne cechy trwałości – tak jak to miało miejsce w okolicznościach sprawy, skoro przez cały czas trwania procesu utwory powodów były dostępne w serwisie pozwanej – akcja prewencyjna była jak najbardziej uzasadniona, bowiem tylko wtedy istnieje szansa by na drodze sądowej wymusić na stwarzającym zagrożenie, podjęcie środków zaradczych mających odwrócić niebezpieczeństwo powstania szkody .
Sąd uznał również, iż okoliczność, iż powodowie mogliby samodzielnie monitorować zawartości wyszukiwarki na portalu oraz dokonywać stosownych zgłoszeń pozwanemu – pozostaje irrelewantna z punktu widzenia istoty sprawy. Podmiot zagrożony szkodą nie ma żadnego obowiązku podejmowania czynności, które są możliwe , by zapobiec swojej szkodzie. Ciężar zapobiegania naruszeniom spoczywa na zobowiązanym a nie uprawnionym.
Sąd ten zauważył również, iż sam fakt, iż już doszło do naruszeń praw powodów, nie stoi na przeszkodzie zastosowaniu art. 439 k.c. skoro przez cały czas istnieje realna obawa , iż naruszenia będą się powtarzać; inaczej istnieje zagrożenie dalszą szkodą i ten stan nosi cechy względnej trwałości.
Akcja strajkowa pracowników a zapobiegnięcie szkodzie
Przeprowadzenie pracowniczej akcji strajkowej musi odbywać się z poszanowaniem porządku prawnego. Odpowiedź czy działania prowadzące do powstania zagrożenia są bezprawne znajduje się w przesłankach z art. 26 ust. 3 ustawy z 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych który statuuje odpowiedzialność organizatorów strajku lub innej akcji protestacyjnej za szkody wyrządzone tym strajkiem lub akcją protestacyjną, zorganizowanym wbrew przepisom ustawy.
Odpowiedzialność tą określa się na zasadach przepisów kodeksu cywilnego. („ Za szkody wyrządzone strajkiem lub inną akcją protestacyjną zorganizowaną wbrew przepisom ustawy organizator ponosi odpowiedzialność na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym).
Inna akcja protestacyjna o której mowa w art. 26 ust. 3 ustawy została zdefiniowana w art. 25 ust 1 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Jest to akcja protestacyjna inna niż strajk podjęta w obronie praw i interesów określonych w art. 1 po wyczerpaniu trybu postępowania określonego w rozdziale 2, nie zagrażająca życiu lub zdrowiu ludzkiemu, bez przerywania pracy, z zastrzeżeniem przestrzegania obowiązującego porządku prawnego.
Istnieje możliwość zastosowania art. 439 kc. o ile dalsze prowadzenie strajku wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo graniczące z pewnością, iż szkoda ta dalej będzie powstawać.
Roszczenie może tu dotyczyć zakazania działań i zaniechań w formach zakładających powstrzymanie się pracowników od pracy na terenie przedsiębiorstwa lub kierowania strajkami (tak: Sąd Okręgowy w Gliwicach w wyroku z dnia 11 lutego 2015 r., II Co 11/15).
Wielość rodzajów naruszeń pochodzących od jednego naruszyciela a roszczenie prewencyjne – nakaz ogólny
Domaganie się przez powodów orzeczenia na podstawie roszczenia prewencyjnego z art., 439 kc nakazu ogólnego, nie ograniczonego do konkretnej emanacji niebezpieczeństwa, ale nakierowanego na sam sposób działania naruszającego – nie może się ostać.
Wydany przez sąd nakaz musi mieć za przedmiot konkretne naruszenie, a nie rozciągać się na wiele naruszeń choćby tego samego prawa , które występują w tej chwili lub mogą wystąpić w przyszłości a po drugie- konkretne naruszenie to naruszenie dokonane lub które może być dokonane przez skonkretyzowanego naruszyciela.
Uznanie, iż powód mógłby uzyskać nakaz sądowy in blanco, a priori, bez kontroli sądu, czy w konkretnym stanie faktycznym jest on niezbędny do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa – jest zbyt daleko idące, stanowiłoby co najmniej ochronę przesadną, o ile nie wypaczającą sens komentowanego przepisu, skoro do nałożenia obowiązku wystarczałoby samo abstrakcyjne zagrożenie, związane tylko z profilem działalności pozwanego
Akcja prewencyjna nie służy eliminacji wszystkich możliwych naruszeń; musi mieć ‘’ukorzenienie’’, oparcie w konkretnym prawie podmiotowym przysługującym bezpośrednio zagrożonemu i co istotne – istniejącym i znanym sądowi w dacie orzekania . Nakaz nie może być nakładany w oderwaniu od konkretnego dobra chronionego . Należy go odnosić do tego, co stanowi podstawę faktyczną żądania.
