Przesłanki orzeczenia rozwodu określa art. 56 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowiąc, iż o ile między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.
Zupełny i trwały rozkład pożycia małżonków jest konieczną, tzw. pozytywną (dodatnią) przesłanką orzeczenia rozwodu.
Pożycie małżeńskie – definicja
Pożycie małżeńskie wyraża się w szczególnego rodzaju wspólnocie duchowej, fizycznej i gospodarczej. W zasadzie ustanie któregokolwiek z elementów tej wspólnoty należy uznać za objaw rozkładu pożycia, nie przesądzając na podstawie tego tylko objawu stopnia rozkładu.
Jednakże ustanie wspólnoty fizycznej lub gospodarczej może w konkretnym przypadku nie stanowić objawu rozkładu, o ile wynika ono z okoliczności niezależnych od małżonków lub z ich zgodnej woli uzasadnionej okolicznościami życiowymi. Przykładem takiej sytuacji może być ustanie współżycia fizycznego na skutek choroby małżonka, rozłączenie małżonków spowodowane pobytem w szpitalu, długotrwałym wyjazdem służbowym, pracą zarobkową małżonków w różnych odległych od siebie miejscowościach itp. Brak natomiast wspólnoty duchowej (jej istnienie może się przejawiać choćby tylko w korespondencji) będzie zawsze objawem rozkładu pożycia (tak: Sąd Okręgowy w Sieradzu w wyroku z dnia 15 czerwca 2020 roku Sygn. akt I C 343/19).
Zupełny rozkład pożycia małżeńskiego
Zupełny rozkład pożycia polega na ustaniu wspólnego życia małżonków na wszelkich jego płaszczyznach. Najczęściej przejawia się zerwaniem małżeńskiej więzi:
- duchowej (uczuciowej),
- fizycznej (intymnej)
- gospodarczej
(tak: orz. Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1999 r., sygn. akt III CKN 386/98, Legalis nr 342590 i z 21 maja 2002 r., sygn. akt III CZP 26/02, Legalis nr 53519).
Zgodnie z treścią uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2005 r, II UK 306/04, niekiedy konieczne jest uwzględnienie szczególnych niezależnych od woli małżonków okoliczności, które w sposób swoisty kształtują relacje małżeńskie, zwłaszcza gdy takie okoliczności jak warunki życiowe, niemożność znalezienia pracy, czy też stan zdrowia są niezależne od woli stron i mogą prowadzić do okresowego, a czasami choćby wieloletniego osobnego zamieszkiwania małżonków. Takie szczególne okoliczności nie muszą automatycznie przemawiać za tezą, iż pomiędzy małżonkami ustała wspólność małżeńska (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1997 r, II UKN 14/97.
Trwałość rozkładu pożycia małżeńskiego
Rozkład pożycia jest trwały, gdy w świetle zasad doświadczenia życiowego oraz okoliczności konkretnej sprawy można przyjąć, iż powrót małżonków do wspólnego życia nie nastąpi. Ustawodawca nie uzależnił dopuszczalności rozwodu od czasu trwania rozkładu pożycia. Z reguły ocena trwałości rozkładu pożycia małżonków dokonywana jest na podstawie czasokresu trwania rozkładu (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1997 r. sygn. akt II CKN 54/96, niepubl.).
Do uznania, iż rozkład jest trwały nie jest konieczne stwierdzenie, iż powrót małżonków do pożycia jest bezwzględnie wyłączony. Wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, iż w okolicznościach sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Należy przy tym mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków oraz to, iż rozkład pożycia małżeńskiego jest dłuższym procesem, a jego źródła i przyczyny są istotne dla rozstrzygnięcia o winie małżonków (tak: Sąd Okręgowy w Sieradzu w wyroku z dnia 15 czerwca 2020 roku Sygn. akt I C 343/19).
Wygaśnięcie więzi uczuciowej między małżonkami
Do uznania, iż między małżonkami brak jest wspólnoty duchowej nie jest konieczne stwierdzenie wrogiego lub choćby niechętnego stosunku ich do siebie. Zachowanie poprawnych stosunków, utrzymywanie kontaktów w interesie wspólnych dzieci itp. nie musi koniecznie oznaczać, iż więź duchowa małżonków została utrzymana i rozkład pożycia nie istnieje. Chodzi bowiem nie o jakąkolwiek więź duchową pomiędzy dwojgiem ludzi, ale o więź charakterystyczną dla duchowej wspólnoty małżeńskiej (tak: Sąd Okręgowy w Sieradzu w wyroku z dnia 15 czerwca 2020 roku Sygn. akt I C 343/19).
Wygaśnięcie więzi gospodarczej między małżonkami
Jak wspomniano, rozkład pożycia małżeńskiego jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza. Gdy jednak przy zupełnym braku więzi duchowej i fizycznej pozostały pewne elementy więzi gospodarczej, rozkład pożycia może być mimo to uznany za zupełny, jeżeli utrzymanie elementów więzi gospodarczej (np. wspólnego mieszkania) wywołane zostało szczególnymi okolicznościami. Natomiast choćby sporadyczne tylko stosunki fizyczne między małżonkami z reguły będą wskazywać, iż rozkład pożycia nie pozostało zupełny (tak: Sąd Okręgowy w Sieradzu w wyroku z dnia 15 czerwca 2020 roku Sygn. akt I C 343/19).
Zakłócenia lub rozkład pożycia w sferze osobistej przejawia się niejako wtórnie w sferze wspólnej codziennej egzystencji. Rozkład więzi ekonomicznej i kulturowej należy więc rozpatrywać, badając całokształt ekonomicznych stosunków między małżonkami. Uwzględnić przede wszystkim należy to, czy realizują oni przez cały czas obowiązki rodzinne o charakterze majątkowym, gospodarczym oraz to, w jakim stopniu dostosowują oni swoją sytuację materialną, także pracowniczą, do takich samych aspektów sytuacji drugiego małżonka (tak: Smyczyński T. (red.), Sokołowski T., Stojanowska W., Prawo rodzinne i opiekuńcze System Prawa Prywatnego tom 11, Rozdział IX. Rozwód, Warszawa 2014 r., System Informacji Prawnej Legalis).
Dopuszcza się przy tym możliwość uznania za zupełny także takiego rozkładu pożycia, gdy przy niepełnym zaniku określonej więzi, intensywność relacji między małżonkami pozwala orzec, iż rozkład jest zupełny. Możliwe są bowiem sytuacje, w których małżonkowie mimo toczącej się sprawy rozwodowej, czy też po ustaniu związku mieszkają wspólnie w jednym lokalu z konieczności ekonomicznej. Wówczas możliwe jest skompensowanie nikłej więzi gospodarczej przez – mającą większe znaczenie dla oceny zupełności rozkładu – intensywność rozpadu wspólnoty uczuciowej i całkowity zanik współżycia fizycznego, co ma miejsce w sytuacji gdy małżonkowie ze względów obiektywnych prowadzą w szczątkowej postaci wspólne gospodarstwo domowe (tak: Andrzejewski M., Dolecki H., Haberko J., Lutkiewicz-Rucińska A., Olejniczak A., Sokołowski T., Sylwestrzak A., Zielonacki A., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz do art. 56 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, LEX, 2013, System Informacji Prawnej Lex).
Częściowe istnienie więzi gospodarczej nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu, gdy mimo nieistnienia pozostałych więzi małżonkowie przez cały czas wspólnie zamieszkują lub spłacają wcześniej zaciągnięte wspólne zobowiązania (tak: Iwona Sutkowska, Oddalenie powództwa o rozwód w polskiej procedurze cywilnej; Kortowski Przegląd Prawniczy).
Rozkład pożycia małżeńskiego a zasady współżycia społecznego
Przepis art. 56 § 2 i 3 k.r.o. określa przesłanki, których wystąpienie wyłącza dopuszczalność orzeczenia przez sąd rozwodu, mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżonków (tzw. przesłanki negatywne, ujemne rozwodu). Należą do nich:
- możliwość ucierpienia na skutek rozwodu dobra wspólnych małoletnich dzieci,
- sprzeczność orzeczenia rozwodu z innych względów z zasadami współżycia społecznego,
- żądanie orzeczenia rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, chyba iż drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo iż odmowa jego zgody jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 8 maja 2019 r., Sygn. akt XXV C 1458/17 uznał, iż brak jest podstaw do stwierdzenia, żeby rozwiązanie małżeństwa jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w sytuacji, gdy pożycie stron już od dłuższego czasu nie istniało, zaś pomiędzy małżonkami istniał ostry konflikt, który wykluczał ich normalne funkcjonowanie jako małżonków. O powyższym świadczyły ich wzajemne zachowania wobec siebie, polegające na agresji słownej i fizycznej oraz różnych formach wzajemnego dokuczania sobie nawzajem. Usankcjonowanie występującej sytuacji leżało w tych okolicznościach w interesie samych małżonków, jak i w interesie społecznym, który nie przemawia za utrzymywaniem formalnego tylko małżeństwa, niespełniającego swoich społecznych celów.
Wina rozkładu pożycia małżeńskiego
Jeśli chodzi o kwestię winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego, to w sprawie o rozwód sąd z urzędu orzeka o tym, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia (art. 57 § 1 k.r.o.). Sąd może zaniechać orzekania o winie tylko na zgodne żądanie małżonków (art. 57 § 2 zd. 2 k.r.o.). W orzecznictwie ugruntowane jest stanowisko, iż winę w świetle art. 57 k.r.o. należy rozumieć tak, jak na gruncie Kodeksu cywilnego.
Za zawinione uznaje się działanie lub zaniechanie, będące wyrazem woli małżonka, które – na skutek naruszenia wynikających z przepisów prawa lub zasad współżycia społecznego obowiązków małżeńskich – doprowadziło do rozkładu pożycia małżeńskiego (tak m.in. Sąd Najwyższy w orz. z 28.09.2000 r., sygn. akt IV CKN 112/00, OSNC 2001/3/4).
Wina może mieć charakter umyślny lub nieumyślny. W konsekwencji dla orzeczenia winy sąd powinien stwierdzić łącznie wystąpienie:
- zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego;
- zawinionego zachowania małżonka;
- związku przyczynowego między tym zachowaniem a rozkładem pożycia.
Przypisanie winy rozkładu pożycia może być skutkiem naruszenia osobistych lub majątkowych obowiązków małżonków określonych w art. 23, 24, 27 i 28 1 k.r.o. Przede wszystkim małżonkowie, zgodnie z art. 23 k.r.o., zobowiązani są do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy oraz wierności i współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Powinni są więc powstrzymywać się od takich działań bądź zaniechań, które prowadzą do osłabienia każdej z więzi małżeńskich (tak: Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 8 maja 2019 r., Sygn. akt XXV C 1458/17).
Więcej na temat winy przy rozwodzie – czytaj tutaj
