Sąd a nie rada zwalnia adwokata z urzędu z zastępowania strony

Pełnomocnik z urzędu

W sprawie o zniesienie własności nieruchomości Sąd zwrócił się do Okręgowej Rady Adwokackiej (dalej: ORA) o wyznaczenie adwokata z urzędu dla I.R. i N.R. – spadkobierców pierwotnego wnioskodawcy. Wyznaczona przez ORA adwokat W.K. przez ponad 2,5 roku reprezentowała wnioskodawców m.in. składając pisma procesowe oraz uczestnicząc w rozprawach, później jednak zwróciła się do sądu o zwolnienie jej z tego obowiązku. Jak wskazała, z uwagi na postawę I.R. i N.R. i brak możliwości porozumienia się z nimi, nie ma możliwości dalszej konstruktywnej współpracy. Podkreśliła też, iż w najbliższym czasie zamierza przejść na emeryturę, rezygnując z prawa do dalszego wykonywania zawodu, a z uwagi na stanowiska obu stron sporu, nie widzi możliwości zakończenia sprawy do tego czasu. Sąd oddalił wniosek, jednak po pewnym czasie ORA złożyła do akt pismo o wyznaczeniu w miejsce adwokat W.K. adwokata K.W. jako pełnomocnika z urzędu. Pomimo tego, iż decyzja ORA została podjęta bez wniosku Sądu, dalsze czynności w postępowaniu Sąd podejmował z udziałem nowego pełnomocnika.

Wniosek o wynagrodzenie

Adwokat W.K. wniosła o przyznanie kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu, jednak Sąd nie uwzględnił tego wniosku. W uzasadnieniu postanowienia wskazano, iż zmiana pełnomocnika nie nastąpiła na podstawie decyzji Sądu w trybie określonym w art. 118 § 3 KPC, ale w oparciu o decyzję ORA podjętą z inicjatywy W.K. Zdaniem Sądu, wyłącznie w sytuacji opisanej w art. 118 § 3 KPC, sąd jest zobligowany do przyznania dotychczasowemu pełnomocnikowi wynagrodzenia za udzieloną pomoc prawną z urzędu. Jak podkreślono, zasadą jest przyznanie jednego wynagrodzenia pełnomocnikowi z urzędu, zatem w razie zwolnienia dotychczasowego pełnomocnika bez decyzji Sądu, przyznanie wynagrodzenia nowemu pełnomocnikowi wyklucza jego zasądzenie na rzecz poprzednio ustanowionego pełnomocnika. Sąd uznał, iż ewentualne rozliczenia między tymi pełnomocnikami pozostają w ich wyłącznej gestii.

Pytanie prawne

Rozpoznający zażalenie na to postanowienie Sąd przedstawił SN pytanie prawne: Czy zwolnienie przez ORA występującego dotychczas w postępowaniu pełnomocnika procesowego strony, ustanowionego przez Sąd z urzędu, oraz wyznaczenie w jego miejsce przez ORA nowego pełnomocnika procesowego z urzędu jest prawnie skuteczne w sytuacji, gdy taka decyzja ORA podjęta jest samodzielnie tj. bez uprzedniego wniosku Sądu o wyznaczenie nowego pełnomocnika procesowego strony oraz, gdy wcześniej Sąd oddalił już wniosek dotychczasowego pełnomocnika procesowego o zwolnienie go od obowiązku zastępowania strony w procesie na zasadzie art. 118 § 3 kpc a contrario?

W ocenie Sądu sporne zagadnienie prawne sprowadza się do adekwatnej wykładni art. 118 § 3 KPC i art. 28 ust. 2 ustawy z 26.5.1982 r. – Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1184; dalej: PrAdw). Regulacje te odmiennie wskazują podmiot, który podejmuje decyzję o zwolnieniu pełnomocnika z urzędu z dalszego obowiązku reprezentowania strony procesu. Z art. art. 28 ust. 2 PrAdw wynika, iż to wyłącznie organ wyznaczający osobę adwokata z urzędu może go zwolnić, chyba iż przepis szczególny stanowi inaczej. Za taką regulację szczególną należy uznać art. 118 § 3 KPC, w którym wskazano sąd jako podmiot decydujący o zwolnieniu pełnomocnika z urzędu.

W orzecznictwie zagadnienie to nie jest rozwiązywane jednolicie. W części orzeczeń przyjmuje się, iż organ samorządu adwokackiego z całkowitym pominięciem udziału sądu, czyli w trybie innym niż wskazany w art. 118 § 3 KPC, może skutecznie zwolnić dotychczasowego pełnomocnika z urzędu i wyznaczyć w jego miejsce nowego adwokata. Skutkiem takiego działania jest jednak brak uprawnienia zwolnionego pełnomocnika do uzyskania wynagrodzenia za pomoc prawną z urzędu (zob. postanowienie SA w Krakowie z 24.7.2018 r., I ACz 915/18, Legalis; postanowienie SA w Krakowie z 10.5.2017 r., I ACz 655/17, Legalis; wyrok SO w Łodzi z 20.12.2016 r., III Ca 1399/16, Legalis). W uzasadnieniu pytania prawnego wskazano, iż za takim rozwiązaniem przemawiają względy racjonalności, to organ samorządu zawodowego ma największe doświadczenie w ocenie, czy obiektywnie zachodzą ważne przyczyny uzasadniające zmianę pełnomocnika np. ujawniony konflikt interesów czy utrata zaufania klienta.

Drugi pogląd opiera się na przyjęciu, iż w obecnym stanie prawnym tylko w dwóch przypadkach istnieje możliwość wyznaczenia innego adwokata lub radcy prawnego dla strony korzystającej z pomocy pełnomocnika z urzędu. Pierwszy z nich ustawodawca wskazał w art. 118 § 3 KPC. Na podstawie tej regulacji sąd, uwzględniając złożony z ważnych przyczyn wniosek adwokata lub radcy prawnego o zwolnienie od obowiązku zastępowania strony w procesie, zwraca się jednocześnie do adekwatnego organu samorządu o wyznaczenie innego adwokata lub radcy prawnego. Drugi przypadek został wskazany w art. 118 § 5 w zw. z art. 118 § 6 KPC i obejmuje sytuację, w której opinia o braku podstaw do wniesienia skargi nie została sporządzona z zachowaniem zasad należytej staranności (zob. wyrok SN z 11.5.2018 r., II CSK 457/17, Legalis; postanowienie SN z 24.5.2012 r., V CZ 11/12, Legalis). Za przyjęciem, iż z aktualnego brzmienia art. 118 § 3 KPC wynika wyłączna kompetencja sądu a nie adekwatnej okręgowej rady adwokackiej przemawia analiza historyczna przepisów KPC. Do 19.4.2010 r., czyli wejścia w życie nowelizacji dokonanej ustawą z 17.12.2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 7 poz. 45), obowiązywała bowiem reguła zwalniania dotychczasowego i wyznaczania nowego pełnomocnika z urzędu przez organ samorządu zawodowego.

Skutki działania ORA dla ważności postępowania

W uzasadnieniu pytania prawnego Sąd pokreślił doniosłość skutków rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego nie tylko dla rozstrzygnięcia wpadkowego postępowania zażaleniowego, ale również dla dalszych losów sprawy. W przypadku przyjęcia, iż doszło do skutecznego zwolnienia W.K. przez ORA z obowiązku dalszej reprezentacji wnioskodawców, sąd będzie mógł merytorycznie rozpoznać zarzuty i wnioski zażalenia dotychczasowego pełnomocnika z urzędu. Natomiast uznanie zwolnienia pełnomocnika z urzędu przez ORA, z całkowitym pominięciem inicjatywy Sądu w tym zakresie, za prawnie nieskuteczne, będzie oznaczało, iż W.K. jest w dalszym ciągu pełnomocnikiem procesowym wnioskodawców. Skoro zaś postępowanie jest w toku jej wniosek o wypłatę wynagrodzenia należy uznać za przedwczesny. Konsekwencją przyjęcia tego stanowska będzie również konieczność weryfikacji kwestii schematy umocowania adwokata K.W. – obecnego pełnomocnika z urzędu i ewentualnej ważności lub nieważności postępowania od momentu ustanowienia go przez ORA.

SN – decyzja należy do sądu

SN uznał, iż decyzja o uwzględnieniu lub nie wniosku pełnomocnika z urzędu, który z ważnych powodów nie chce już reprezentować wnioskodawcy należy wyłącznie do sądu. W razie gdy wniosek taki zostanie złożony do ORA, organ ten nie może skutecznie samodzielnie podjąć decyzji o zwolnieniu występującego dotychczas w postępowaniu pełnomocnika procesowego strony i ustanowić nowego pełnomocnika. Jedynie sąd po uwzględnieniu wniosku dotychczasowego pełnomocnika może się zwrócić do adekwatnego organu samorządu zawodowego o wyznaczenie w jego miejsce kolejnego pełnomocnika.