2 miesięcy temu
Stan faktyczny
Polski spór pomiędzy konsumentami a bankiem wynikał z klauzul abuzywnych w tzw. umowie frankowej. Wątpliwości Sądu Okręgowego w Warszawie (sąd odsyłający) dotyczyły wykładni czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) w kontekście skutków prawnych stwierdzenia nieważności takiej umowy i wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą skutki prawne wiążące się ze stwierdzeniem nieważności owej umowy w całości są uzależnione od spełnienia przez tego konsumenta warunku zawieszającego, a mianowicie złożenia oświadczenia, iż nie zgadza się na utrzymanie w mocy nieuczciwych warunków umownych, zgadza się na wyłączenie ich stosowania oraz rozumie i akceptuje wynikające z tego konsekwencje, obejmujące potencjalnie nieważność całej umowy.
Stanowisko TS
Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 krajowe sądy są zobowiązane do wyłączenia stosowania nieuczciwych warunków umownych, aby nie wywierały one, w sytuacji braku sprzeciwu konsumenta, wiążących wobec niego skutków. Jednakże zastrzeżona dla konsumenta możliwość sprzeciwienia się stosowaniu dyrektywy 93/13/EWG, zdaniem TS, nie może być rozumiana w ten sposób, iż nakłada na niego, w celu dochodzenia praw, które wywodzi on z tej dyrektywy, pozytywny obowiązek powołania się na przepisy tej dyrektywy w drodze sformalizowanego oświadczenia złożonego przed sądem (wyrok z 7.12.2023 r., mBank (Oświadczenie konsumenta), C-140/22, Legalis, pkt 56). Możliwość ta polega bowiem wyłącznie na pozostawionej konsumentowi, po poinformowaniu go przez sąd krajowy, możliwości niepodnoszenia o nieuczciwym i niewiążącym charakterze warunku umownego, wyrażając w ten sposób dobrowolną i świadomą zgodę na dany warunek umowny (wyrok TS z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18, Legalis, pkt 53). Możliwość podjęcia takiej czynności, która stanowi zrzeczenie się możliwości powołania się na ochronę przewidzianą w dyrektywie 93/13/EWG, oznacza, iż konsument korzysta od razu z tej ochrony (wyrok C-140/22, pkt 57).
Z orzecznictwa TS wynika, iż art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG wymaga, aby nieuczciwe warunki nie były wiążące dla konsumentów, przy czym taki skutek nie może zostać zawieszony albo uzależniony od spełnienia przesłanek przewidzianych przez krajowe prawo lub wynikających z krajowego orzecznictwa (wyrok C-140/22, pkt 53, 55). Ponadto TS wskazał, iż takiej wykładni sprzeciwia się również obowiązek wyłączenia stosowania przez sąd krajowy, w razie potrzeby z urzędu, nieuczciwych warunków umownych, tak aby nie wywierały one wiążących skutków wobec konsumenta, i to choćby w braku stawiennictwa konsumenta.
Trybunał podkreślił, iż nałożenie na konsumenta obowiązku złożenia sformalizowanego oświadczenia w celu dochodzenia roszczeń mogłoby także podważyć odstraszający skutek, jaki art. 6 ust. 1 w zw. z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG zamierza przypisać stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunków istniejących w umowach zawieranych przez przedsiębiorcę z konsumentami (wyrok TS z 21.12.2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, Legalis, pkt 63). Zachęcałoby to przedsiębiorców do odrzucania pozasądowych żądań konsumentów mających na celu stwierdzenie nieważności nieuczciwych warunków, zważywszy, iż są oni zobowiązani, w celu dochodzenia swoich praw wynikających ze wspomnianej dyrektywy, do złożenia sformalizowanego oświadczenia przed sądem (wyrok C-140/22, pkt 61). Wobec powyższego TS uznał, iż art. 6 ust. 1 w zw. z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż w kontekście uznania nieważności w całości umowy kredytu hipotecznego zawartej z konsumentem przez instytucję bankową ze względu na to, iż umowa ta zawiera nieuczciwy warunek, bez którego nie może ona dalej obowiązywać, stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą wykonywanie praw, które konsument wywodzi z tej dyrektywy, jest uzależnione od złożenia przez tego konsumenta przed sądem oświadczenia, w którym twierdzi on, po pierwsze, iż nie wyraża zgody na utrzymanie w mocy tego warunku, po drugie, iż jest świadomy z jednej strony faktu, iż nieważność danego warunku pociąga za sobą nieważność danej umowy, a z drugiej – konsekwencji tego uznania nieważności, i po trzecie, iż wyraża zgodę na uznanie tej umowy za nieważną (wyrok C-140/22, pkt 65).
Trybunał podkreślił, iż podobnie jak art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG stoją na przeszkodzie temu, by korzystanie z praw, które konsument wywodzi z tej dyrektywy, było uzależnione od złożenia przez tego konsumenta przed sądem krajowym oświadczenia takiego jak to, o którym mowa w pkt 65 wyroku C-140/22 – sprzeciwiają się one również, z tych samych powodów, mutatis mutandis, co powody wskazane w pkt. 53, 55 i 58–61 wyroku C-140/22, temu, aby skutki prawne związane ze stwierdzeniem nieważności w całości umowy zawartej przez konsumenta z przedsiębiorcą były uzależnione od warunku zawieszającego, aby konsument ten złożył takie oświadczenie przed sądem krajowym. Trybunał przyznał, iż do państw członkowskich należy określenie dzięki prawa krajowego warunków, w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku zawartego w umowie i w ramach których następują konkretne skutki tego stwierdzenia. Jednakże takie stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie nabytych przez przedsiębiorcę, ze szkodą dla konsumenta, w oparciu o wspomniany nieuczciwy warunek (wyrok TS z 25.6.2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C-520/21, Legalis, pkt 61).
Reasumując TS orzekł, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż w kontekście stwierdzenia nieważności w całości zawartej z konsumentem przez instytucję bankową umowy kredytu na zakup nieruchomości ze względu na to, iż ta umowa zawiera nieuczciwy warunek, bez którego nie może ona dalej obowiązywać – stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą skutki prawne wiążące się ze stwierdzeniem nieważności owej umowy w całości są uzależnione od spełnienia przez tego konsumenta warunku zawieszającego. Oznaczającego obowiązek złożenia przez tego konsumenta przed sądem krajowym oświadczenia, w drodze którego wskaże, po pierwsze, iż nie wyraża zgody na utrzymanie w mocy tego warunku, po drugie, iż jest świadomy, z jednej strony, iż nieważność owego warunku pociąga za sobą stwierdzenie nieważności umowy kredytu na zakup nieruchomości, a z drugiej strony – skutków tego stwierdzenia nieważności oraz po trzecie, iż wyraża zgodę na stwierdzenie nieważności tej umowy.
Z niniejszego wyroku jednoznacznie wynika, iż polskie sądy nie mogą interpretować skutków prawnych orzeczenia nieważności umowy konsumenckiej zgodnie ze stanowiskiem przedstawionym przez Sąd Najwyższy w uchwale z 7.5.2021 r., III CZP 6/21, Legalis. Zgodnie z nim skutki związane ze stwierdzeniem nieważności niedozwolonego postanowienia umownego (art. 3851 § 1 KC) pozostają zawieszone do chwili złożenia przez konsumenta oświadczenia, w którym stwierdzi, po pierwsze, iż nie wyraża zgody na utrzymanie tego warunku w mocy, po drugie, iż jest świadomy z jednej strony, iż nieważność owego warunku powoduje stwierdzenie nieważności tej umowy, a z drugiej strony – skutków tego stwierdzenia nieważności oraz po trzecie, wyraża zgodę na stwierdzenie nieważności tej umowy. W konsekwencji tej uchwały SN dopóki konsument nie złoży takiego oświadczenia lub nie potwierdzi, iż zgadza się na utrzymanie niedozwolonego postanowienia umowy, żadna z jej stron nie może skutecznie domagać się spełnienia świadczenia wynikającego z umowy ani zwrotu świadczenia wykonanego na podstawie nieuczciwego warunku umownego.
Z niniejszego wyroku wynika, iż wykładnia prawa krajowego przyjęta przez SN, zgodnie z którą w celu dochodzenia praw, które wywodzi z dyrektywy 93/13/EWG, konsument jest zobowiązany do złożenia przed sądem owego oświadczenia narusza tę dyrektywę, będąc niezgodna z wysokim poziomem ochrony interesów konsumenta w niej zagwarantowanym. Konsument, który nie złożył takiego jak ww. oświadczenie, nie byłby w stanie uzyskać ochrony prawnej uregulowanej w tej dyrektywie i transponującym ją polskim prawie, pomimo zawarcia klauzul abuzywnych w umowie, której jest stroną. Trybunał uzasadnił swoje stanowisko powołując się na wyrok w polskiej sprawie (wyrok C-140/22). Trybunał trafnie przyjął, iż wykładnię prawa Unii, o którą zwrócił się sąd odsyłający, można wywieść w sposób jednoznaczny z tego wyroku i zastosował art. 99 regulaminu postępowania (TS może wówczas na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem).
