Służebność przesyłu to instytucja prawna, która pozwala przedsiębiorcy, posiadającemu lub planującemu zainstalowanie urządzeń służących do przesyłu płynów, pary, gazu, energii elektrycznej czy innych mediów, na legalne i trwałe korzystanie z cudzej nieruchomości. Taki tytuł prawny jest niezbędny, aby przedsiębiorca mógł skutecznie realizować swoje zadania – m.in. dostarczanie energii, wody lub świadczenie usług infrastrukturalnych, stanowiących istotny element obrotu gospodarczego.
Ustanowienie służebności przesyłu wiąże się z ograniczeniem praw właściciela nieruchomości, na której mają znajdować się urządzenia przesyłowe. Ograniczenie to powinno być jednak precyzyjnie określone – musi obejmować jedynie taki zakres użytkowania, jaki jest rzeczywiście konieczny do sprawnego działania instalacji i realizacji celów przedsiębiorstwa.
Sądowe ustanowienie służebności przesyłu
Przy ustanawianiu służebności przesyłu na podstawie art. 305 1 k.c. element korzyści (dla uprawnionego) i element obciążenia (dla właściciela nieruchomości, użytkownika wieczystego) powinien być badany przy uwzględnieniu istniejących już urządzeń, stanowiących własność przedsiębiorstwa wnioskodawcy, w zasadzie z zachowaniem także ich pierwotnej lokalizacji przestrzennej (art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2016 r. V CSK 2/16).
Na czyją rzecz można ustanowić służebność przesyłu?
Z uwagi na przeznaczenie urządzeń przesyłowych, służebność przesyłu w praktyce można ustanowić wyłącznie na rzecz przedsiębiorstwa przesyłowego (art. 3051 k.c. w zw. z art. 49 k.c.). Jedynie bowiem przedsiębiorstwo zajmujące się doprowadzaniem i odprowadzaniem energii elektrycznej lub w inny sposób eksploatujące konkretne urządzenie przesyłowe korzysta z niego zgodnie z gospodarczo-społecznym przeznaczeniem tego urządzenia, nie jest także możliwe ustanowienie służebności przesyłu w sytuacji, gdy urządzenie przesyłowe nie jest wykorzystywane zgodnie z jego przeznaczeniem (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 czerwca 2015 r. sygn. akt VI ACa 1113/14).
Jak długo trwa służebność przesyłu
Służebność przesyłu istnieje na nieruchomości tak długo, jak długo istnieje przedsiębiorstwo wykorzystujące urządzenia przesyłowe (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 kwietnia 2016 r. I ACa 1131/15).
Służebność przesyłu a dzierżawa
Właściciel nieruchomości, na której znajduje się sieć wodociągowa, może żądać ustanowienia służebności przesyłu obciążającej tę nieruchomość na rzecz gminy będącej właścicielem tej sieci także wtedy, gdy gmina wydzierżawiła sieć przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2017 r. III CZP 3/17).
Służebności przesyłu a wkroczenie na cudzy grunt
Wykonywanie służebności przesyłu wiąże się z koniecznością instalacji, eksploatacji oraz utrzymywania w należytym stanie technicznym urządzeń służących do przesyłu mediów. Ich posadowienie — zarówno na powierzchni gruntu, jak i pod nią lub ponad nią — nieodzownie pociąga za sobą potrzebę ingerencji w nieruchomość obciążoną, choćby jeżeli taka ingerencja ma charakter incydentalny.
Z tego względu niezbędne jest precyzyjne określenie przestrzeni, w której przedsiębiorca przesyłowy jest uprawniony do poruszania się w celu realizacji służebności. Obszar ten stanowi równocześnie strefę, w której właściciel nieruchomości nie może podejmować działań, które mogłyby utrudniać lub niweczyć prawidłowe wykonywanie służebności.
Zakres tej przestrzeni, jej rozmiar oraz charakter, wynika wprost z treści ustanowionej służebności i nie ogranicza się jedynie do pasa gruntu bezpośrednio zajętego przez infrastrukturę przesyłową. Oznaczenie tego obszaru leży nie tylko w interesie przedsiębiorcy przesyłowego, ale również w interesie właściciela nieruchomości obciążonej — umożliwia bowiem obu stronom jednoznaczne określenie przestrzennego zakresu uprawnień przedsiębiorcy oraz zakresu dopuszczalnego korzystania z nieruchomości przez jej właściciela.
Zapłata za służebność przesyłu
W razie ustanowienia służebności przesyłu drogą umowy lub przez wydanie orzeczenia sądowego należy określić wynagrodzenie, a w wypadku decyzji administracyjnej, poprzedzonej zgodą właścicieli nieruchomości lub bez tej zgody, powinno zostać wypłacone odszkodowanie, określone również na drodze administracyjnej.
Rozstrzygnięcie o ustanowieniu służebności przesyłu i o wynagrodzeniu za ustanowienie tego prawa cechuje bez wątpienia integralność, tzn. koniecznymi elementami rozstrzygnięcia jest zarówno ustanowienie prawa jak i równoczesne orzeczenie o wynagrodzeniu, przy czym wysokość tego wynagrodzenia wiąże się nierozerwalnie m.in. z zakresem przestrzennym służebności i ustaloną przez sąd jej treścią.
Ta cecha integralności nie pozwala, co do zasady, na zaskarżenie orzeczenia jedynie w części, a więc albo w odniesieniu do ustanowienia prawa albo w odniesieniu do zasądzenia wynagrodzenia. o ile zatem mamy do czynienia z rozstrzygnięciem, którego elementy stanowią iunctim, tzn. oba elementy rozstrzygnięcia stanowią całość i są wzajemnie zależne i wzajemnie uwarunkowane, to w razie zaskarżenia apelacją tylko rozstrzygnięcia o wynagrodzeniu, orzeczenie sądu drugiej instancji powinno objąć rozstrzygnięcie dotyczące ustanowienia prawa. W takiej sytuacji sąd nie jest związany zakresem zaskarżenia i zakazem reformationis in peius (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2016 r. V CSK 531/15).
Wejście w życie w 2008 r. przepisów kodeksu cywilnego o służebności przesyłu nie sprzeciwia się stosowaniu przez właściciela przepisów art. 224 i 225 k.c. do żądania zapłaty wynagrodzenia za okres korzystania przypadający po ich wejściu w życie. Takie roszczenie jest możliwe niezależnie od tego, czy przedsiębiorstwo przesyłowe korzysta z linii przesyłowych wcześniej już posadowionych na gruncie, czy też z linii zbudowanych dopiero po ustanowieniu służebności przesyłu na podstawie art. 3052 § 2 k.c. (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2016 r. IV CSK 2/16).
Wysokość wynagrodzenia za służebność przesyłu
Wysokość wynagrodzenia, o którym mowa w art. 224 § 2 k.c., powinna odpowiadać stawkom za korzystanie z rzeczy określonego rodzaju, biorąc pod uwagę ceny występujące na rynku.
Służebność przesyłu a rola sądu
W postępowaniu o ustanowienie służebności przesyłu sąd jest związany ustaloną podstawą faktyczną żądania (w postaci istnienia na nieruchomości określonych urządzeń przesyłowych) i nie jest uprawniony do nakazania przeniesienia urządzeń przesyłowych.
Sąd nie ma kompetencji do badania, czy inny przebieg urządzenia przesyłowego na gruncie prowadziłby do mniejszego ograniczenia wykonywania prawa własności.
Zasiedzenie służebności przesyłu a zapłata za korzystanie z gruntu
Właścicielowi nieruchomości obciążonej wskutek zasiedzenia służebnością przesyłu nie przysługuje roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z tej nieruchomości za okres poprzedzający zasiedzenie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2016 r. III CZP 77/16).
W sprawie z wniosku właściciela nieruchomości o ustanowienie służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu sąd może rozpoznać zarzut posiadacza urządzeń przesyłowych, iż służebność została nabyta przez zasiedzenie przez jego poprzednika prawnego, niebiorącego udziału w sprawie (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2016 r.
II CSK 822/15).
Służebność przesyłu a ceny rynkowe
Korzystanie ze służebności przesyłu nie pozbawia właściciela faktycznego władztwa nad nieruchomością. Dlatego ustalanie wysokości wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości, oparte na cenach rynkowych adekwatnych dla najmu lub dzierżawy powinny być modyfikowane, bo stosowane stawki z tego tytułu obejmują sytuację całkowitego pozbawienia fizycznego władztwa nad gruntem.
Służebność przesyłu a decyzja administracyjna
W razie otrzymania przez przedsiębiorcę przesyłowego na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomościami decyzji administracyjnej, przyznającej prawo wstępu i korzystania z cudzej nieruchomości, na której są posadowione urządzenia przesyłowe, nie jest potrzebne występowania o ustanowienie służebności przesyłu, a choćby nie ma tytułu do ustanawiania wówczas takiej służebności, gdyż przedsiębiorca ma w postaci decyzji uprawnienie do ingerencji w cudze prawo własności w takim samym zakresie, w jakim nastąpiłoby to na podstawie służebności.
Kluczowym z tej perspektywy jest art. 124 ustawy o gospodarce nieruchomościami, który pozwala wojewodzie (dla inwestycji celu publicznego) lub staroście (dla innych celów) na wydanie decyzji administracyjnej zezwalającej na:
- czasowe zajęcie nieruchomości,
- prowadzenie prac budowlanych lub geodezyjnych,
- instalowanie urządzeń infrastruktury technicznej.
Decyzja taka może zostać wydana, jeśli nie doszło do dobrowolnego uzgodnienia z właścicielem nieruchomości, a inwestycja ma charakter celu publicznego (np. budowa drogi, linii energetycznej, gazociągu itd.).
Sąd Najwyższy w postanowieniu Najwyższego z dnia 5 października 2016 r. sygn. akt III CSK 328/15 wskazał, iż decyzja administracyjna nie jest potrzebna, jeżeli właściciel nieruchomości wyrazi zgodę na odpłatne lub nieodpłatne korzystanie z nieruchomości przez przedsiębiorcę przesyłowego i zostaje zawarta między nim a właścicielem swoista umowa, podobna do użyczenia lub umowy najmu.
Nabycie służebności przesyłu przed 2008 rokiem
Możliwość nabycia przez zasiedzenie – przed dniem 3 sierpnia 2008 r. – służebności gruntowej o treści odpowiadającej w tej chwili uregulowanej służebności przesyłu (w art. 305¹–305⁴ k.c.) znajduje podstawę prawną w art. 352 k.c. oraz art. 292 k.c. w związku z art. 172 k.c. Stanowisko to zostało potwierdzone m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 lipca 2016 r., sygn. akt I ACa 208/16.
W odniesieniu do służebności przesyłu należy bowiem wyraźnie oddzielić dwie konstrukcje: służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu, która mogła zostać nabyta przez zasiedzenie przed dniem 3 sierpnia 2008 r., oraz służebności przesyłu. Obydwa prawa mają analogiczną treść oraz pełnią te same funkcje, nie oznacza to jednak, iż można je utożsamiać. Odmienna jest przede wszystkim ich podstawa prawna – art. 145 i 292 k.c. oraz art. 3051-3054 k.c. o ile zatem okres zasiedzenia wymagany do zasiedzenia służebności upłynął przed dniem 3 sierpnia 2008 r., to właściciel nabywał służebność odpowiadającą treści służebności przesyłu.
(tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2016 r. II CSK 639/15)
Służebność przesyłu a użytkowanie wieczyste
Ustanowienie służebności gruntowej jest dopuszczalne także na prawie użytkowania wieczystego. Niemniej, nie można wyprowadzać z tego wniosku, iż możliwe jest, zaliczenie czasu posiadania służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego na poczet posiadania tej służebności po przekształceniu tego prawa w prawo własności gruntu. Nie są to bowiem tożsame typy posiadania. Każdy z nich ma swój specyficzny charakter i jego wykonywanie może prowadzić do nabycia jedynie tego prawa, które jest faktycznie wykonywane (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2016 r. V CSK 105/15).
O zasiedzeniu służebności przesyłu przez przedsiębiorcę, czytaj: zasiedzenie służebności przesyłu
