Spór o własność nieruchomości przejętej w trakcie reformy rolnej

Przejęcie nieruchomości

Stosownie do art. 2 ust. 1 lit. e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6.9.1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13; dalej: dekret) na własność Skarbu Państwa, bez żadnego odszkodowania z mocy samego prawa, z chwilą wejścia w życie dekretu, bez konieczności wydawania jakichkolwiek aktów stosowania prawa o charakterze konstytutywnym, przechodziły m.in. nieruchomości ziemskie o charakterze rolniczym, stanowiące własność lub współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich łączny rozmiar przekraczał bądź 100 ha powierzchni ogólnej bądź 50 ha użytków rolnych. W przepisach wykonawczych, czyli w § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z 1.3.1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6.9.1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1945 r. Nr 10, poz. 51; dalej: WykRefRolR), przewidziano jednak dopuszczalność złożenia wniosku o uznanie, iż nieruchomość jest wyłączona spod działania art. 2 ust. 1 lit. e dekretu. Rozstrzygnięcie zapadało w formie decyzji administracyjnej, od której przysługiwało odwołanie do organu wyższego stopnia. Wydanie ostatecznej decyzji stwierdzającej, iż nieruchomość ziemska nie podpada pod działanie przepisu art. 2 ust. 1 lit. e dekretu powodowało skutki rzeczowe wobec Skarbu Państwa i stanowiło podstawę do wykreślenia Skarbu Państwa z księgi wieczystej, o ile został wpisany.

Stan faktyczny

Postanowieniem z 1959 r. Sąd w oparciu o przepisy dekretu dokonał wpisu prawa własności Skarbu Państwa do majątku ziemskiego o łącznej powierzchni 219,59 ha należącej poprzednio do A.B. Część gruntów została przekazana M.P. na użytkowanie wieczyste w formie nieruchomości zamiennej za inną przejętą nieruchomość. SN na skutek rewizji nadzwyczajnej postanowieniem z 1995 r. uchylił postanowienie z 1959 r. a następnie Sąd Rejonowy odmówił dokonania wpisu o ujawnienie Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości. Wówczas spadkobiercy A.B. wystąpili do Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Warszawie o stwierdzenie nieważności decyzji Prezydium Rady Narodowej w m.st. Warszawie z 1964 r., którą ustanowiło na rzecz M.P. prawo użytkowania wieczystego. Minister Inwestycji i Rozwoju odmówił uwzględniania żądania wyjaśniając, iż o ile decyzja w sprawie została wydana w oparciu o inną decyzję lub orzeczenie sądu, które zostało następnie uchylone lub zmienione, to nie stanowi to przesłanki stwierdzenia jej nieważności. Strona postępowania może natomiast wnieść o wznowienie postępowania na podstawie art. 145 § 1 pkt 8 KPA, bowiem zachodzi wówczas wadliwość samego postępowania, a nie decyzji. Organ podkreślił, iż rozstrzygający dla oceny, czy zachodzą przesłanki stwierdzenia nieważności decyzji z powodu rażącego naruszenia prawa, jest stan prawny i faktyczny w dniu wydania tej decyzji. Na chwilę wydania kwestionowanej decyzji wpis Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości w księdze hipotecznej był niepodważony, a sama decyzja nie zawiera wad skutkujących stwierdzeniem jej nieważności.

Postępowanie przed sądem administracyjnym

Spadkobiercy A.B. wnieśli skargę na decyzję organu dowodząc, iż nie jest istotne ujawnienie tytułu własności Skarbu Państwa w księdze wieczystej w dacie orzekania pierwotną decyzją ale rzeczywiste istnienie tego tytułu. WSA w Warszawie oddalił jednak skargę podkreślając, iż postępowanie zakończone zaskarżoną decyzją toczyło się w trybie nadzwyczajnym i dotyczyło stwierdzenia nieważności, z powodu rażącego naruszenia prawa w rozumieniu art. 156 § 1 pkt 2 KPA. Istotą tego postępowania jest ocena, czy w świetle stanu faktycznego ustalonego przez organ w postępowaniu zwykłym, mógł on na gruncie obowiązujących wówczas przepisów prawa podjąć rozstrzygnięcie o treści określonej w decyzji, a nie ponowne rozstrzyganie sprawy zakończonej tą decyzją. Sąd podkreślił, iż uchylenie przez SN postanowienia z 1959 r. wynikało z braków formalnych, czyli nieprzedłożenia przez wnioskodawcę zaświadczenia wojewódzkiego urzędu ziemskiego stwierdzającego przejęcie nieruchomości na cele reformy rolnej. W oparciu o orzeczenie SN Sąd Rejonowy wyznaczył termin na doręczenie takiego zaświadczenia, a gdy brak ten nie został uzupełniony odmówił dokonania wpisu Skarbu Państwa w księdze wieczystej. WSA w Warszawie stwierdził, iż księga wieczysta nie zawsze odzwierciedla rzeczywisty stan prawny nieruchomości, a odmowa wpisu nie przesądza o tytule własności. Skarb Państwa nie został bowiem wykreślony z księgi wieczystej na skutek wydania ostatecznej decyzji stwierdzającej, iż nieruchomość ziemska nie podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu, a tylko taka decyzja powodowała skutki rzeczowe wobec Skarbu Państwa. Od dnia wejścia w życie dekretu skarżącym nie przysługuje tytuł prawny do spornej nieruchomości i zdaniem Sądu nie zmieniło tego postanowienie Sądu Rejonowego z 1995 r.

Przejście prawa własności z mocy dekretu

Naczelny Sąd Administracyjny utrzymał w mocy wyrok Sądu I instancji. W uzasadnieniu wyroku wskazano, iż najważniejsze znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy jest to, iż Skarb Państwa stawał się właścicielem nieruchomości ziemskiej z mocy samego prawa, z chwilą wejścia w życie dekretu, a wpis do księgi wieczystej nie miał charakteru konstytutywnego, a jedynie charakter deklaratoryjny. Pozbawienie własności w trybie dekretu nie następowało w drodze indywidualnego aktu stosowania prawa, nie był również wydawany akt o charakterze deklaratoryjnym, potwierdzający nabycie prawa własności, Skarb Państwa z mocy prawa uzyskiwał prawo własności nieruchomości ziemskich, o których mowa w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu, bez potrzeby podejmowania jakiejkolwiek czynności prawnej. Był to zatem odmienny tryb nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa od tych trybów, w których nabycie prawa własności przez Skarb Państwa następowało na podstawie innych aktów prawnych, np. nacjonalizacyjnych, wywłaszczeniowych, ale podstawę prawną nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa stanowiła decyzja administracyjna. Do nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa mogło również dojść na podstawie orzeczenia sądowego, np. w wyniku zasiedzenia czy spadkobrania. W ocenie NSA w takich przypadkach do wzruszenia nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa może dojść w drodze nadzwyczajnych postępowań administracyjnych np. stwierdzenia nieważności decyzji nacjonalizacyjnej, czy decyzji wywłaszczeniowej, czy też podjętego w stosownym trybie orzeczenia sądowego uchylającego dotychczasowe orzeczenie, np. o zasiedzeniu, czy spadkobraniu.

Wzruszenie nabycia prawa własności

W rozpoznawanej sprawie wzruszenie nabycia prawa własności przez Skarb Państwa może nastąpić jedynie poprzez wystąpienie z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego na podstawie § 5 WykRefRolR. Wydanie decyzji, w której organ stwierdza, iż dana nieruchomość nie podpada pod art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie rolnej prowadzi do wzruszenia nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa. Jednak w przypadku spornej nieruchomości nie została wydana decyzja na podstawie § 5 WykRefRolR, ani takie postępowanie nie zostało wszczęte. NSA zaznaczył, iż zaświadczenie stanowiące podstawę wpisu prawa własności Skarbu Państwa lub jego brak nie może ostatecznie przesądzić, czy dana nieruchomość podlega przejęciu na cele reformy rolnej. Również z samego postanowienia sądu o wykreśleniu z głównej księgi wieczystej Skarbu Państwa i odmowie jego wpisu z przyczyn formalnych nie można w sposób pewny i ostateczny stwierdzić, iż doszło do wzruszenia nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa na podstawie dekretu.