Ułatwienia w samodzielnym poszukiwaniu zabytków przesunięte na 2025 r.

Etap legislacyjny

Liberalizująca zasady amatorskiego poszukiwania zabytków ustawa z 13.7.2023 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami miała wejść w życie 1.5.2024 r. Tak się nie stało – Sejm zdecydował się przesunąć termin jej wejścia w życie o rok, na 1.5.2025 r. Przyczyną przesunięcia terminu przez ustawę z 12.4.2024 r. zmieniającą ustawę o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2024 r. poz. 647) był m.in. brak aplikacji mobilnej do zgłaszania poszukiwań, niezabezpieczenie w budżecie środków na wypłatę nagród, zastrzeżenia środowiska naukowego. Z zapowiedzi podczas dyskusji w Sejmie wynika, iż zyskany w ten sposób czas ma zostać wykorzystany na poprawienie przepisów.

Z detektorem bez zgody konserwatora?

Obecnie obowiązujące przepisy (art. 36 ust. 1 pkt 12 ustawy z 23.7.2023 r. o ochronie zabytków (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 840; dalej: OchrZabU) nakładają obowiązek uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania.

Osobom, które odkryły zabytek w wyniku intencjonalnych poszukiwań, nie przysługuje w tej chwili nagroda. Jest ona przyznawana jedynie w sytuacji przypadkowego odkrycia (w wyniku prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych) lub przypadkowego znalezienia zabytku (art. 34 ust. 1 OchrZabU).

Ustawa z 13.7.2023 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2023 r. poz. 1904) zmienia te zasady. Od 1.5.2025 r. nie będzie już konieczności uzyskania pozwolenia konserwatorskiego na prowadzenie poszukiwań. Poszukiwania ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych przy użyciu urządzeń elektronicznych lub technicznych będzie mogła prowadzić osoba pełnoletnia, o ile spełni dwa warunki:

1. posiada zgodę właściciela nieruchomości i posiadacza nieruchomości,
2. dokonała zgłoszenia poszukiwań do rejestru poszukiwań.

Wystarczające będzie zgłoszenie poszukiwań dzięki aplikacji mobilnej udostępnionej przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (art. 36b ust. 1 i ust. 2 OchrZabU w brzmieniu od 1.5.2025 r.). Pozwolenie konserwatorskie będzie potrzebne na wydobycie wielkogabarytowego zabytku ruchomego, wymagające użycia maszyn budowlanych (art. 36 ust. 1 pkt 13 OchrZabU, w brzmieniu od 1.5.2025 r.). Na poszukiwania na polskich obszarach morskich potrzebne będzie pozwolenie dyrektora urzędu morskiego wydanego w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 36 ust. 1b OchrZabU, w brzmieniu od 1.5.2025 r.).

Zgłoszenie poszukiwań w aplikacji mobilnej

Zgłoszenia poszukiwania zabytków ruchomych od 1.5.2025 r. trzeba będzie dokonać przed rozpoczęciem poszukiwań. W odniesieniu do tego samego zakresu terenowego prowadzenia poszukiwań będzie mogło być dokonane przez dowolną liczbę zgłaszających. Poszukiwania można będzie rozpocząć z chwilą otrzymania potwierdzenia zgłoszenia poszukiwań.

W zgłoszeniu, oprócz danych zgłaszającego, terminu i zakresu terenowego prowadzonych poszukiwań, zawarte będą, pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia, następujące oświadczenia zgłaszającego (art. 36b ust. 3 i ust. 4 OchrZabU, w brzmieniu od 1.5.2025 r.):

1. o posiadaniu zgody właściciela nieruchomości i posiadacza nieruchomości na prowadzenie poszukiwań;
2. o byciu osobą pełnoletnią;
3. o zobowiązaniu się do zgłaszania znalezionego przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest zabytkiem archeologicznym albo innym zabytkiem ruchomym;
4. o prawdziwości danych i informacji zawartych w zgłoszeniu poszukiwań.

Nieprzygotowanie aplikacji mobilnej było jedną z przyczyn przesunięcia wejścia w życie zmian. Zgłaszano też wątpliwości związane z brakiem możliwości weryfikacji, czy poszukiwacz ma zgodę właściciela i posiadacza nieruchomości, a także brak mozliwości wniesienia sprzeciwu przez służby konserwatorskie wobec zgłoszonego w aplikacji zamiaru prowadzenia poszukiwań.

Tereny wyłączone z poszukiwań

W art. 36c ust. 1 i ust. 2 OchrZabU, w brzmieniu od 1.5.2025 r., określone zostały tereny, na których nie można będzie prowadzić poszukiwań na podstawie zgłoszenia w aplikacji mobilnej. Będzie to zabronione na obszarach:

1. będących zabytkami wpisanymi do rejestru, wpisanymi do rejestru wraz z otoczeniem lub ujętymi w ewidencji zabytków i w odległości mniejszej niż 10 metrów od nich;
2. będących zabytkami uznanymi za pomnik historii;
3. parków kulturowych;
4. ochrony dziedzictwa kulturowego objętych ochroną na podstawie Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego inaturalnego, i ich stref buforowych;
5. którym przyznano Znak Dziedzictwa Europejskiego;
6. cmentarzy, dawnych cmentarzy, mogił i grobów wojennych oraz miejsc kaźni;
7. Pomników Zagłady i ich stref ochronnych;
8. objętych wnioskiem do wojewódzkiego konserwatora zabytków o wydanie pozwolenia na prowadzenie prac archeologicznych lub tym pozwoleniem.

Dzięki odesłaniu do odpowiedniego stosowania art. 10a OchrZabU, nie będzie można prowadzić poszukiwań również w odniesieniu do zabytków objętych tzw. ochroną tymczasową (czyli w okresie między złożeniem wniosku o ochronę o dniem, w którym decyzja w tej sprawie stała się ostateczna).

Obowiązki poszukiwaczy

Od 1.5.2025 r. osoba, która w wyniku zgłoszonych w aplikacji poszukiwań znalajdzie lub pozyska przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem archeologicznym albo innym zabytkiem ruchomym, będzie obowiązana zabezpieczyć ten przedmiot i oznakować miejsce jego znalezienia oraz niezwłocznie zawiadomić o tym wojewódzkiego konserwatora zabytków. jeżeli na obszarze nie większym niż 100 m2 znajdzie lub pozyska co najmniej 3 takie przedmioty, będzie musiała dodatkowo wstrzymać poszukiwania do czasu dokonania oględzin przez wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 33a OchrZabU, w brzmieniu od 1.5.2025 r.).

Poszukiwania trzeba będzie przerwać również w miejscu znalezienia zwłok lub szczątków ludzkich, przedmiotów lub substancji groźnych dla zdrowia i życia ludzi, w szczególności materiałów wybuchowych oraz toksycznych substancji chemicznych. O takiej sytuacji trzeba też będzie niezwłocznie powiadomić najbliższą jednostkę Policji.

Nagrody pieniężne i dyplomy

Nie zmienia się zasada, iż odkryte znalezione przedmioty będące zabytkami archeologicznymi stanowią własność Skarbu Państwa. Od 1.5.2025 r. poszukiwacze mogą liczyć na nagrody pieniężne (gdy zabytek posiada szczególną wartość historyczną, artystyczną lub naukową) lub dyplomy za znaleziska, jeżeli dopełnili obowiązków wynikających z ustawy (art. 34 OchrZabU, w brzmieniu od 1.5.2025 r.).

Nagroda pieniężna nie będzie mogła przekraczać 25-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. W wyjątkowych wypadkach (gdy zabytek archeologiczny dodatkowo znaczną wartość materialną), wysokość nagrody może zostać podwyższona do 30-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.