Umowa licencyjna, licencja wyłączna, licencja niewyłączna

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyróżnia dwa rodzaje umów dotyczących dysponowania prawami autorskimi: umowę przenoszącą prawa autorskie oraz umowę o korzystanie z praw autorskich (umowa licencyjna). W poniższym artykule przedstawimy podstawowe cechy oraz rodzaje licencji praw autorskich. W artykule zostaną opisane najważniejsze elementy, które strony powinny zawrzeć w umowach licencyjnych, aby zapewnić ochronę interesów strony i zapewnić możliwość korzystania z utworu zgodnie z zamierzeniem.
Wymaga podkreślenia, iż umowy z zakresu praw autorskich – umowa licencyjna, jak i umowa o przeniesienie praw autorskich dotyczą jedynie praw autorskich majątkowych. Prawa autorskie osobiste, takie jak prawo do autorstwa utworu, prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności mają charakter niezbywalny Nie mogą być też przeniesione ani udostępnione. Przedmiotem umów z zakresu prawa autorskiego mogą być więc wyłącznie prawa autorskie majątkowe.

Przedmiot umowy licencyjnej. Przeniesienie praw autorskich a licencja

Umowa licencji nie przenosi majątkowych praw autorskich, a jedynie pozwala na korzystanie z tych praw na wymienionych w umowie polach eksploatacji. Podmiotem praw autorskich przez cały czas pozostaje ich twórca lub nabywca praw, zaś licencjobiorca może wykonywać jedynie określone w umowie uprawnienia. Niewątpliwie w interesie zarówno licencjodawcy, jak i licencjobiorcy jest dokładne opisanie w umowie zakresu praw i obowiązków każdej ze stron.
W pierwszej kolejności umowa licencyjna powinna określać precyzyjnie przedmiot licencji, czyli utwór, z którego będzie korzystać licencjobiorca. Opisanie przedmiotu licencji może nastąpić poprzez zamieszczenie dokładnego opisu utworu, zamieszczenie parametrów technicznych, wskazanie autorstwa. W przypadku utworów utrwalonych na materialnym nośniku (np. utwory fotograficzne), do umowy może zostać załączony egzemplarz utworu. Z jednej strony powyższe rozwiązanie gwarantuje, iż utwór będzie wykorzystywany w takiej postaci (wizualnej, kolorystycznej, dźwiękowej), o jakiej zadecydował twórca. Z drugiej strony pozwoli to zapobiec wątpliwościom związanym z postacią utworu, z jakiej może korzystać licencjobiorca i uniknąć ewentualnych roszczeń z tym związanych.
Przedmiotem umowy licencyjnej może być nie tylko pojedynczy utwór, ale także zbiór utworów. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych przedmiotem umowy nie mogą być natomiast wszystkie utwory lub wszystkie utwory określonego rodzaju tego samego twórcy mające dopiero powstać w przyszłości.

Umowa licencyjna prawnik. Pola eksploatacji utworu

Z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wynika obowiązek wskazania w umowie licencyjnej pól eksploatacji utworu. Pojęcie pól eksploatacji najczęściej bywa definiowane jako określenie sposobu (obszaru) korzystania z utworu i tym samym stanowi konkretyzację przedmiotu świadczenia. Prawo autorskie zawiera w art. 50 niewyczerpujący katalog pól eksploatacji. Należą do nich:
1) w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
2) w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy;
3) w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt 2 – publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

Strony mogą jednak rozszerzyć katalog zawarty w umowie o dalsze pola niewymienione w art. 50 ustawy. W praktyce często spotykamy się z umowami, w których pola eksploatacji w ogóle nie zostały wskazane lub ograniczono się do powtórzenia pól eksploatacji wyliczonych w zacytowanym przepisie. Ignorowanie kwestii pól eksploatacji może mieć jednak niekorzystne skutki, zwłaszcza dla licencjobiorcy. Może się bowiem okazać, iż mimo zawarcia umowy licencyjnej z twórcą, licencjobiorca nie jest uprawniony do korzystania z utworu w sposób, dla którego umowa została zawarta, ponieważ ten sposób korzystania nie został zawarty w umowie.

Jak wynika z art. 41 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, umowa o korzystanie z utworu, zwana dalej „licencją”, obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. Tym samym umowa powinna dostatecznie konkretyzować przedmiot świadczenia (pola eksploatacji). Nakaz wyraźnego określenia pól eksploatacji nie oznacza konieczności powtarzania pojęć zawartych w ustawie. Strony mogą zastąpić tę terminologię własnymi określeniami, o ile pozwoli to w jednoznaczny sposób ustalić, do jakich pół eksploatacji odnosi się umowa.

Umowa licencyjna powinna wymieniać wyczerpująco wszystkie pola eksploatacji, w ramach których utwór będzie wykorzystywany. W praktyce należy zatem unikać posługiwania się zwrotami typu „w szczególności” lub „przykładowo” sugerujących, iż strony wskazały jedynie niektóre z pól eksploatacji. Co prawda zgodnie z orzecznictwem, konieczność oznaczenia w treści umowy licencyjnej pól eksploatacji nie wyłącza możliwości dokonywania wykładni takiej umowy, nie jest zatem wykluczone doprecyzowanie tych postanowień zgodnie z zamiarem stron i celem umowy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2005 r., III CK 124/05). Jednak w praktyce niewyczerpujące lub niedokładne określenie pól eksploatacji może znacząco skomplikować współpracę stron oraz spowodować konieczności dochodzenia praw na drodze sądowej.
Należy zauważyć, iż w orzecznictwie przyjmuje się, iż stosowanie zasad wykładni oświadczeń woli wyrażonych na piśmie nie może zmierzać do ustalenia treści wcale nim nieobjętych lub sprzecznych z ich literalnym brzmieniem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2004 r., III CK 468/03, LEX nr 176102). O ile zatem możliwe jest ustalenie znaczenia użytych przez strony słów, o tyle trudno wywodzić z umowy treści w niej niewskazanych, jak na przykład dodatkowe pola eksploatacji. Strony powinny zatem podchodzić do kwestii określania praw autorskich z dużą starannością. Przede wszystkim warto, aby licencjobiorca przed przystąpieniem do negocjowania warunków umowy ustalił, w jaki sposób zamierza korzystać z utworu. Uwzględnienie tych sposobów w umowie licencyjnej pozwala na optymalne wykorzystanie utworu, zgodnie z jego przeznaczeniem i zamierzeniami stron.

Umowa licencyjna kancelaria. Odpłatność za korzystanie z utworu

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przyjmuje jako zasadę odpłatność korzystania z utworów. Zgodnie z art. 43 ust. 1 ww. ustawy o ile z umowy nie wynika, iż przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Ustęp 2 powyższego przepisu stanowi, iż o ile w umowie nie określono wysokości wynagrodzenia autorskiego, wysokość wynagrodzenia określa się z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu. Z kolei art. 45 ustawy wskazuje, iż jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji.

Zacytowane przepisy mają charakter dyspozytywny. W ramach swobody umów strony mogą w inny sposób uregulować kwestię o płatności za korzystanie z utworu. W tym zakresie możliwe jest przyjęcie różnych rozwiązań. Poniżej zostaną przedstawione przykładowe sposoby określenia wynagrodzenia w umowie licencyjnej.

Po pierwsze, strony mogą określić, iż autorowi będzie przysługiwało jedno wynagrodzenie ryczałtowe za korzystanie z utworu na wszystkich objętych umową polach eksploatacji.

Po drugie, licencjodawca i licencjobiorca mogą przyjąć, iż wynagrodzenie będzie uzależnione od innych czynników niż pola eksploatacji, np. od liczby zwielokrotnionych egzemplarzy lub od zysku osiągniętego przez licencjobiorcę.

Po trzecie, strony mogą określić, iż licencja będzie odpłatna, ale należność zostanie połączona z wynagrodzeniem przypadającym twórcy z innego tytułu, np. stworzenia określonego dzieła. Należy bowiem zaznaczyć, iż udzielenie licencji często bywa elementem innych umów, takich jak umowa o dzieło, umowa sprzedaży, umowa wydawnicza, umowa o produkcję filmu, czy umowa komisu. Tym samym wynagrodzenie za udzielenie licencji może być jedną ze składowych całkowitego wynagrodzenia twórcy wynikającego z zawartej umowy.

Wreszcie, w ramach swobody umów strony mogą postanowić, iż licencja za korzystanie z utworu będzie mieć charakter nieodpłatny.

Umowa licencyjna prawnik. Czas trwania uprawnień licencyjnych. Wypowiedzenie umowy licencyjnej

Poza przedmiotem licencji i wynagrodzeniem za korzystanie z utworu, umowa licencyjna powinna określać okres obowiązywania uprawnień licencyjnych. Zgodnie z art. 66 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, umowa licencyjna uprawnia do korzystania z utworu w okresie pięciu lat na terytorium państwa, w którym licencjobiorca ma swoją siedzibę, chyba iż w umowie postanowiono inaczej. Po upływie powyższego terminu licencja wygasa. Ustawa dopuszcza zawieranie umów licencyjnych na czas nieoznaczony.

Zawierając umowę na czas nieoznaczony należy mieć na uwadze, iż może ona być wypowiedziana. Ustawa wprost dopuszcza wypowiedzenie umowy licencyjnej zawartej na czas nieoznaczony przez twórcę. Zgodnie bowiem z art. 68 ust. 1 ustawy, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, a licencji udzielono na czas nieoznaczony, twórca może ją wypowiedzieć z zachowaniem terminów umownych, a w ich braku na rok naprzód, na koniec roku kalendarzowego.

Z powyższego wynika, iż chcąc zapewnić obowiązywanie umowy licencyjnej przez określony czas, strony powinny zawrzeć umowę na czas określony, wyłączając możliwość jej wypowiedzenia. Przepisy ustawy dotyczące czasu trwania oraz wypowiadania umów licencyjnych nie mają charakteru bezwzględnie obowiązującego. Tym samym strony mogą w umowie określić okres obowiązywania licencji w sposób odmienny od ustawowego.

Umowa licencyjna – terytorialny zasięg licencji

Kolejną kwestią, którą strony powinny uregulować w umowie licencyjnej jest terytorialny zasięg licencji. Z przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wynika, iż jeżeli strony nie ustaliły inaczej, licencjobiorca ma prawo do korzystania z utworu na terytorium państwa, w którym licencjobiorca ma swoją siedzibę. Należy jednak zauważyć, iż zamierzony przez strony sposób wykorzystywania utworu może obejmować odmienny obszar niż wynikający z ustawy. W ramach swobody umów strony mogą zarówno rozszerzyć prawo do korzystania z utworu (np. na obszar Unii Europejskiej), zawęzić jedynie do części terytorium państwa, w którym licencjobiorca ma siedzibę albo określić terytorium w inny sposób (np. poprzez wskazanie innego państwa niż siedziba licencjobiorcy).

Umowa licencyjna – sublicencja.

W praktyce istotna kwestią związaną z upoważnianiem do korzystania z utworu jest kwestia dalszej licencji, tzw. sublicencji. Zgodnie z art. 67 ust. 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, o ile umowa nie stanowi inaczej, licencjobiorca nie może upoważnić innej osoby do korzystania z utworu w zakresie uzyskanej licencji. Strony są jednak uprawnione do odmiennego określenia powyższych kwestii. W ramach swobody umów strony mogą nie tylko ustalić prawo licencjobiorcy do dalszej licencji, ale także określić warunki jej udzielania.

Rodzaje licencji. Licencja niewyłączna

Ze względu na specyfikę utworu jako przedmiotu niemającego materialnej postaci (utwór może zostać co najwyżej utrwalony na nośniku), co do zasady jest możliwe korzystanie z tego samego utworu w tym samym czasie przez więcej niż jedną osobę. Ponadto udzielając licencji, twórca nie wyzbywa się praw, a jedynie upoważnia do ich wykorzystywania. Z tego względu twórca może jednocześnie udzielić licencji do korzystania z utworu kilku podmiotom.

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyróżnia dwa rodzaje licencji – licencja wyłączna i niewyłączna. o ile nic innego nie wynika z umowy, należy uznać, iż udzielono licencji niewyłącznej. Umowa licencji niewyłącznej pozwala licencjobiorcy na korzystanie z utworu w zakresie wynikającym z umowy. Licencjodawca w dalszym ciągu pozostaje jednak uprawniony zarówno do korzystania z utworu, jak i do udzielania upoważnienia w tym samym zakresie na rzecz osób trzecich.

Licencja niewyłączna jest najczęściej stosowana w przypadku komercyjnego wykorzystywania programów komputerowych, w tym oprogramowania. Z istoty i gospodarczego przeznaczenia powyższych utworów wynika bowiem, iż jednocześnie może z dzieła korzystać wiele osób.

Obowiązujące przepisy nie określają formy licencji niewyłącznej. Oznacza to, iż może ona być udzielona w dowolnej formie – pisemnej, elektronicznej, ustnie, czy choćby w sposób dorozumiany. Ze względów dowodowych, rekomendowanym i zdecydowanie bezpieczniejszym rozwiązaniem jest każdorazowe zawieranie umowy licencyjnej w formie pisemnej, albo co najmniej poprzez potwierdzony przez obie strony dokument. Pozwala to na jednoznaczne ustalenie treści praw i obowiązków stron oraz na uniknięcie ewentualnych sporów dotyczących samego faktu zawarcia umowy, jak i jej treści.

Rodzaje licencji. Licencja wyłączna

Kolejnym rodzajem licencji, która została przewidziana w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest umowa licencji wyłącznej. Licencja wyłączna uprawnia licencjobiorcę do korzystania z utworu z wyłączeniem innych osób. Oznacza to, iż udzielając licencji wyłącznej jednemu podmiotowi, twórca wyłącza sobie możliwość udzielania licencji o tej samej treści w odniesieniu do innych podmiotów.

Jak już wskazano powyżej licencja nie skutkuje przeniesieniem praw na licencjobiorcę. Tym samym udzielenie kolejnej licencji z naruszeniem zobowiązania w zakresie wyłączności nie powoduje, iż jest ona nieważna, czy bezskuteczna. Zawarcie kolejnej umowy z pominięciem wyłączności może natomiast uzasadniać skierowanie roszczeń odszkodowawczych przeciwko licencjodawcy przez wyłącznego licencjobiorcę z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania (ex contractu). Aby zabezpieczyć przestrzeganie warunków licencji wyłącznej przez licencjodawcę, warto określić w umowie zasady odpowiedzialności licencjodawcy za ewentualne naruszenie zasad tej licencji, w tym także z uwzględnieniem kar umownych.

W ślad za powyższym należy stwierdzić, co do zasady zawarcie umowy licencyjnej nie wymaga zachowania określonej formy. Wyjątkiem od powyższej reguły jest licencja wyłączna. Zgodnie z art. 67 ust. 5 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, umowa licencyjna wyłączna wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Jest to przepis bezwzględnie obowiązujący, którego zastosowania strony nie mogą wyłączyć, ani ograniczyć. Tym samym brak zachowania formy pisemnej wyklucza możliwość uznania, iż udzielona licencja ma charakter wyłączny.

Licencja wyłączna może być udzielona jedynie przez twórcę lub przez nabywcę autorskich praw majątkowych. W orzecznictwie wskazuje się, iż sublicencja (dalsza licencja) nie może mieć cech licencji wyłącznej, albowiem udzielenie licencji wyłącznej to uprawnienie twórcy (wyrok NSA z dnia 27 maja 2009 r., I FSK 385/08). Zgodnie z tym poglądem, licencjobiorca, któremu została udzielona licencja wyłączna nie posiada uprawnienia do udzielenia dalszej licencji wyłącznej. Podobnie licencjobiorcy dysponujący licencją niewyłączną, nie udzielić sublicencji o charakterze wyłącznym.

Licencja open source

Wśród licencji dotyczących korzystania z systemu komputerowego warto zwrócić uwagę na tzw. licencje open source. Powyższe licencje opierają się na koncepcji otwartego dostępu – możliwości szerokiego wykorzystywania, powielania i dostosowywania do swoich potrzeb przez użytkownika. Na podstawie powyższej licencji twórca udostępnia oprogramowanie o tzw. otwartym kodzie bez ograniczeń standardowo stosowanych w odniesieniu do programów komputerowych, tj. nieodpłatnie, bez ograniczeń co do zakresu stosowania (do użytku prywatnego lub w działalności gospodarczej) oraz bez ograniczeń dotyczących możliwości ingerowania w treści programu.

Istnieją różne modele licencji wolnego oprogramowania. Najpopularniejsza to tzw. licencja GNU GPL (GNU General Public Licence – powszechna licencja publiczna GNU). Licencja GNU pozwala użytkownikowi na korzystanie z programu w dowolnym celu, również do celów działalności gospodarczej lub zawodowej. Użytkownik może zwielokrotniać program zarówno w postaci kodu źródłowego, jak i w innych formach (w tym kodu maszynowego), wprowadzać zmiany oraz tworzyć kolejne dzieła bazujące na programie, w odniesieniu do którego została udzielona licencja GNU. Powszechna licencja publiczna GNU GPL zawiera jednak ograniczenia dotyczące rozpowszechniania programów. W szczególności zgodnie z warunkami licencji GNU, dalsze rozpowszechnienie programu objętego licencją GNU, zarówno w niezmienionej postaci, jak i zmodyfikowanego przez użytkownika, może następować wyłącznie na warunkach open source.

Podsumowanie

Umowy licencyjne są często stosowanym instrumentem umożliwiającym osobom trzecim korzystanie z utworów prawa autorskiego. Mimo powszechności powyższych umów, w naszej praktyce często spotykamy się z błędami skutkującymi w najgorszym razie nieważnością lub bezskutecznością umowy. Aby ustrzec się błędów i niekorzystnych w skutkach nieścisłości warto zatem poświęcić więcej uwagi umowie licencyjnej oraz rozważyć zlecenie przygotowania tej umowy prawnikowi.
Autorem artykułu jest radca prawny Dominik Bala