Umowa sprzedaży dzieła sztuki

Umowa sprzedaży dzieła sztuki stała się w ostatnich latach coraz częściej zawieraną umową, a handel dziełami sztuki cieszy się rosnącym zainteresowaniem ze strony inwestorów indywidualnych i kolekcjonerów. Nabywcy dostrzegają potencjał sztuki nie tylko jako elementu estetycznego, ale również jako formy inwestycji finansowej. Jak wskazują znawcy tematy, w Polsce sztuka jest generalnie jedną z lepszych inwestycji, przynoszącą 6% zysku powyżej inflacji.

Nabywcy dzieł sztuki powinni jednak mieć na uwadze swoje bezpieczeństwo prawne. Umowa z artystą stanowi podstawowy dokument regulujący prawa i obowiązki obu stron w kontekście sprzedaży dzieła sztuki. Ustala ona między innymi szczegółowe warunki transakcji, reguluje kwestię przeniesienia praw autorskich, odpowiedzialność sprzedającego za ewentualne wady dzieła, a także i wskazuje na warunki dostawy i płatności. Dodatkowo, umowa z artystą często określa również kwestie związane z ekspozycją dzieła sztuki, w tym warunki wystawienia w galerii lub udziału w wystawach tematycznych. Ponadto, może zawierać postanowienia dotyczące ochrony dzieła przed kradzieżą, zabezpieczenia odpowiedniej dokumentacji oraz praw do reprodukcji i publikacji. Istotną częścią umowy sprzedaży dzieła sztuki jest również ustalenie zasad dotyczących ewentualnych roszczeń związanych z naruszeniem praw autorskich lub innych umownych zobowiązań.

Zasadniczym celem niniejszej publikacji jest:

• próba przybliżenia definicji prawnych dzieła sztuki,
• dokonanie analizy najważniejszych klauzul i postanowień umowy sprzedaży dzieła sztuki, które powinny zostać uwzględnione w umowie w celu zapewnienia jasności i kompletności dokumentu oraz minimalizacji ryzyka sporów pomiędzy stronami,
• wskazanie na roszczenia, które mogą przysługiwać nabywcy w sytuacji nabycia falsyfikatu, tj. sfałszowanego dzieła sztuki.

Umowa sprzedaży dzieła sztuki – czy polskie przepisy definiują pojęcie „dzieło sztuki”?

Polskie prawo cywilne nie definiuje pojęcia „dzieła sztuki”, a umowa sprzedaży dzieła sztuki nie została wymieniona w Kodeksie Cywilnym jako jedna z umów nazwanych. Jedynie prawo podatkowe, a konkretniej art. 120 ustawy o podatku od towarów i usług wymienia konkretne rodzaje przedmiotów, które można zaklasyfikować jako „dzieła sztuki”, na przykład: obrazy, kolaże, rysunki, pastele, oryginalne rzeźby oraz posągi, itd. Ustawa wskazuje jednak wprost, iż definicja te została stworzona wyłącznie „na potrzeby stosowania niniejszego rozdziału” czyli rozdziału 4 ustawy o podatku od towarów i usług. W konsekwencji, przytoczona definicja jest ograniczona do stosowania ustawy o VAT. Inne polskie ustawy posługują się natomiast pojęciami zbliżonymi, takimi jak „antyki”, „przedmioty kolekcjonerskie”, „muzealia” czy „zabytki”, nie definiują jednak pojęcia „dzieło sztuki”.

Znacznie łatwiej natomiast zdefiniować pojęcie pokrewne do pojęcia „dzieło sztuki”, czyli utwór. Zgodnie z art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przez utwór należy rozumieć każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Co więcej, orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje na konkretne wskazówki, jakimi należy kierować się oceniając czy dany rezultat pracy może stanowić „utwór”. Stosownie do poglądów Sądu Najwyższego, przedmiotem ochrony prawnej jest:

• „każdy przejaw działalności duchowej noszący cechę osobistej działalności, każdą oryginalną myśl ludzką ujętą konkretnie w samodzielną formę” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1936 r., sygn. akt I K 336/36),
• „każda twórczość umysłowa (…) byleby w swym ostatecznym wyniku, w swej zewnętrznej formie wykazywała znamiona, wyróżniające ją od innych dzieł osobliwością pomysłu i umiejętnością ujęcia tematu” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 czerwca 2009 r., sygn. akt III SA/Wa 3132/08),
• „każde dzieło (…) byle tylko, przynajmniej pod względem formy, wykazywało pewne elementy twórcze, choćby minimalne” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 1953 r., sygn. akt II C 834/52),
• „każde opracowanie (…), w którym przejawia się twórcza praca autora, a więc gdy dzięki pomysłowości i indywidualnemu ujęciu dzieło uzyskało oryginalną postać” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1965 r., sygn. akt I CR 39/65).

Dokonując analizy czy dany przedmiot stanowi dzieło sztuki, można także odnieść się do kryterium funkcjonalnego, tj. przyczyn, dla których umowa sprzedaży dzieła sztuki jest przeważnie zawierana. Bez wątpienia, przyczynami tymi będą:

• niepowtarzalność, nietypowość, oryginalność dzieła sztuki,
• zdolność do zaspokajania upodobań estetycznych nabywcy,
• względy inwestycyjne, tj. zakładany wzrost wartości rynkowej dzieła sztuki w miarę upływu czasu, czy formę urozmaicenia portfela inwestycyjnego.

W wielu przypadkach jednak o określeniu czy coś stanowi dzieło sztuki (czy też nie) mogą decydować aspekty pozaprawne, takie jak subiektywne przekonanie stron, fizyczne cechy przedmiotu będącego przedmiotem umowy czy sam cel umowy. Ponadto, istnieją różnice międzykulturowe i historyczne w definicji sztuki, które mogą wpływać na to, czy dana rzecz jest postrzegana jako dzieło sztuki.

Umowa sprzedaży dzieła sztuki – precyzyjne określenie przedmiotu umowy

Cel zawarcia umowy sprzedaży dzieła sztuki jest analogiczny do celu zawarcia jakiejkolwiek innej umowy sprzedaży, tj. zgodnie z art. 535 § 1 Kodeksu cywilnego, przeniesienie na kupującego własności rzeczy i wydanie mu rzeczy oraz odebranie rzeczy i zapłacenie sprzedawcy ceny. Przeniesienie prawa własności do dzieła sztuki umożliwia nabywcy korzystanie z dzieła sztuki zgodnie z prawami przysługującymi mu jako nowemu właścicielowi.

Należy jednak zwrócić uwagę na fundamentalną różnicę prawną pomiędzy zawarciem umowy sprzedaży rzeczy typowej i wyprodukowanej masowo od zawarcia umowy sprzedaży dzieła sztuki. W pierwszym przypadku, dla nabywcy priorytetem jest uzyskanie przedmiotu spełniającego określone kryteria użytkowe, jak na przykład obrazu o wymiarach 50 cm na 50 cm przedstawiającego martwą naturę. Umowa sprzedaży dzieła sztuki zakłada natomiast to, iż zakupiony przedmiot stanowi oryginalny nośnik utworu stworzonego przez określonego autora, pochodzący od niego lub powstały w konkretnym historycznym kontekście. Przedmiot umowy ma zatem nie tylko wartość estetyczną, czy użytkową ale także artystyczną (oraz w niektórych przypadkach – historyczną), co nadaje mu wyjątkową wartość i odrębność w kontekście prawa własności i praw autorskich.

Porada praktyczna: w kontekście powyższych uwag niezwykle istotne jest zatem, aby możliwie precyzyjnie określić przedmiot sprzedaży, przykładowo poprzez wskazanie:

• autora oraz jego sygnatury – podpisu lub znaku identyfikującego twórcę,
• techniki wykonania (przykładowo: olej na płótnie, akwarela, pastel),
• wymiarów dzieła sztuki,
• tematyki (przykładowo: pejzaż, portret, martwa natura, abstrakcja),
• stylu artystycznego (przykładowo: impresjonizm, surrealizm, realizm),
• daty powstania: roku lub okresu, w którym obraz został namalowany, co może mieć znaczenie dla jego wartości i kontekstu historycznego,
• stanu zachowania (przykładowo: czy jest w oryginalnej kondycji, czy był poddany restauracji),
• rodzaju i stan ramy, która otacza obraz, co może wpływać na jego prezentację i wartość.

W sytuacji natomiast, gdy przedmiotem umowy sprzedaży dzieła sztuki jest kopia danego utworu, wówczas dojdzie do zawarcia typowej umowy sprzedaży rzeczy, a nie umowy sprzedaży dzieła sztuki.

Sprzedaż dzieła sztuki a prawa autorskie

Prawa autorskie to prawa przysługujące twórcy do jego dzieła. Można podzielić je na:

• osobiste prawa autorskie, tj. m.in. prawo do autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, nadzoru nad korzystaniem z utworu oraz
• majątkowe prawa autorskie, które sprowadzają się do prawa do korzystania z utworu, rozporządzania nim oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Osobiste prawa majątkowe są niezbywalne i w żaden sposób artysta nie może się ich wyzbyć, a tym bardziej ich sprzedać. Natomiast majątkowe prawa autorskie mogą być przedmiotem zbycia, a artysta może nimi rozporządzać. Umowa z artystą nie może zawierać zatem jedynie postanowienia o przeniesienie własności rzeczy, ale z uwagi na specyfikę przedmiotu, jakim jest dzieło sztuki, powinna zawierać także stosowne postanowienia dotyczące przeniesienia praw autorskich na nabywcę.

W praktyce, sprowadza się to do wprowadzenia do umowy z artystą klauzuli, zgodnie z którą majątkowe prawa autorskie zostają przeniesione na nabywcę, tj. nowego właściciela dzieła sztuki. Umożliwia to eksploatację dzieła sztuki na różnych polach, obejmujących między innymi: prawo do publicznego wystawiania, powielania, najmu czy dalszego wprowadzania do obrotu.

Umowa z artystą – zapłata ceny

Kolejnym niezbędnym elementem, który powinien zostać precyzyjnie zastrzeżony w umowie sprzedaży dzieła sztuki są uregulowania dotyczące zapłaty ceny. Ceną będzie kwota, którą nabywca zobowiązuje się uiścić w zamian za przeniesienie na niego prawa własności dzieła sztuki.

Porada praktyczna: prawidłowo skonstruowane postanowienia dotyczące zapłaty ceny w umowie powinno odnosić się do kwestii takich jak:

• kwota – wskazanie dokładnej kwoty, jaką nabywca zobowiązuje się zapłacić za dzieło sztuki,
• termin płatności – określenie czasu, w którym nabywca zobowiązany jest do dokonania zapłaty ceny. Termin płatności może zostać ustalony poprzez wskazanie konkretnej daty lub zależeć od spełnienia określonych warunków, np. dostarczenia dzieła sztuki do miejsca wskazanego przez nabywcę,
• forma płatności – ustalenie sposobu, w jaki ma być dokonana zapłata, co do zasady będzie to przelew bankowy,
• waluta – określenie waluty, w której ma zostać dokonana zapłata, co może być istotne w szczególności w przypadku transakcji międzynarodowych,
• podział kosztów – ustalenie, czy koszty związane z płatnością (np. prowizje bankowe, opłaty transferowe) ponosi nabywca, sprzedawca, czy zostaną one rozdzielone między stronami umowy,
• ewentualne konsekwencje opóźnienia w zapłacie ceny, takie jak prawo do naliczanie odsetek czy prawo do odstąpienia od umowy.

Poprawne uregulowanie wskazanych kwestii w postanowieniach dotyczącym zapłaty ceny powinno umożliwić ograniczenie ryzyk prawnych dla stron oraz zminimalizować ryzyko sporów.

Odbiór przedmiotu umowy sprzedaży dzieła sztuki

Umowa sprzedaży dzieła sztuki powinna także precyzyjnie regulować kwestie dotyczące przekazania i odbioru dzieła. Precyzyjne ustalenie warunków odbioru pozwoli zminimalizować ryzyka prawne konsekwencji związanych z akceptacją lub nieakceptacją przedmiotu umowy.

Porada praktyczna: prawidłowo skonstruowane postanowienia dotyczące odbioru w umowie sprzedaży dzieła sztuki powinny możliwie precyzyjnie regulować kwestie takie jak:

• miejsce i czas odbioru – określenie miejsca, w którym ma nastąpić odbiór dzieła sztuki oraz ustalenie daty i godziny, kiedy odbiór ma zostać wykonany,
• warunki odbioru – określenie warunków, które muszą być spełnione w celu skutecznego przeprowadzenia odbioru, np. obecność obu stron umowy, przedstawienie odpowiednich dokumentów, sprawdzenie zgodności przedmiotu z opisem umowy,
• sposób potwierdzenia odbioru – ustalenie formy potwierdzenia faktu odbioru przedmiotu, na przykład podpisanie protokołu odbioru lub innego dokumentu potwierdzającego zgodność odbioru,
• konsekwencje prawne wykonania odbioru – wskazanie ewentualnych konsekwencji prawnych związanych z akceptacją lub nieakceptacją przedmiotu, w tym możliwość zgłoszenia reklamacji lub roszczeń w przypadku stwierdzenia wad dzieła sztuki,
• postanowienia dodatkowe, takie jak uzgodnienia dotyczące transportu, ubezpieczenia, czy odpowiedzialności za przedmiot w trakcie transportu.

Umowa sprzedaży dzieła sztuki – roszczenia przysługujące nabywcy, który zakupił falsyfikat dzieła sztuki

Przede wszystkim, w treści umowy sprzedający powinien złożyć oświadczenie, zgodnie z treścią którego przedmiot umowy jest dziełem autentycznym, tj. został stworzony przez artystę zgodnie z jego własną wizją i pomysłem, reprezentuje unikalny wyraz artystyczny oraz indywidualność twórcy, a zatem nie stanowi kopii czy podróbki innego dzieła.

Warto także dodać, iż w przypadku podmiotów zawodowo zajmujących się handlem dziełami sztuki (szczególnie domów aukcyjnych), gdy chodzi o kwalifikowanie wadliwości dzieł sztuki, specjalne znaczenie należy nadać oświadczeniom domów aukcyjnych, które mają prawny charakter publicznych zapewnień. o ile zatem nabywca na podstawie tego typu oświadczenia podejmie decyzję o zakupie, a następnie okaże się, iż publiczne zapewnienie jest niezgodne ze stanem faktycznym, wiązać się to będzie z powstaniem i łatwiejszym dochodzeniem roszczeń wobec domu aukcyjnego za wadliwy towar.

1. Roszczenie o spełnienie świadczenia

Zgodnie z art. 353 § 1 Kodeksu cywilnego, zobowiązanie polega na tym, iż wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Roszczenie o spełnienie świadczenia, tj. wykonanie umowy staje się zatem wymagalne wówczas, gdy wierzyciel (nabywca dzieła sztuki) jest uprawniony do żądania spełnienia świadczenia. Sytuacja ta powinna zostać precyzyjnie uregulowana w umowie. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w wielu przypadkach, gdy dojdzie do zbycia falsyfikatu, prawdopodobnie nie będzie istniała realna możliwość wykonania tego roszczenia przez nabywcę z uwagi na brak oryginału dzieła sztuki.

1. Odstąpienie od umowy i żądanie naprawienia szkody

Nabywca może jednak wyznaczyć zbywcy odpowiedni dodatkowy termin na spełnienie świadczenia, a po jego bezskutecznym upływie od umowy odstąpić na podstawie art. 491 § 1 Kodeksu cywilnego.

Następnie, nabywca może żądać zwrotu środków finansowych, za które nabył przedmiot umowy oraz dochodzić naprawienia szkody jakiej doznał w wyniku transakcji.

• Praktyczny przykład z orzecznictwa:

„W pozwie powód dochodził zwrotu równowartości sprzedanych mu przez pozwanego 140 fałszywych dzieł sztuki. (…) Zgłoszone w pozwie roszczenie z pewnością może być oceniane jako roszczenie odszkodowawcze. Roszczenie odszkodowawcze na podstawie art. 471 k.c. nie obejmuje jednak zwrotu spełnionego świadczenia, ale naprawienie szkody spowodowanej nienależnym wykonaniem zobowiązania. Świadczenie objęte jedyną zawartą przez strony pisemną umową zostało przez pozwanego spełnione, pozwany dostarczył powodowi obrazy, jednakże nie o takich cechach o jakich istnieniu pozwany zapewniał, czyli o oryginalności dzieła, zatem skoro interes kupującego nie został zaspokojony należało stwierdzić iż zobowiązanie nie zostało przez pozwanego wykonane w sposób należyty.” (wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi Wydział II Cywilny z dnia 17 lipca 2014 r, sygn. akt IIC 1447/10).

1. Kara umowna

Dla nabywcy zasadne wydaje się wpisanie do umowy sprzedaży dzieła sztuki klauzuli zastrzegającej karę umowną nakładaną na sprzedawcę w sytuacji, gdy okaże się, iż oświadczenie sprzedawcy dotyczące autentyczności dzieła jest wadliwe. Więcej informacji dotyczących kar umownych oraz wiążących się z nimi regulacji prawnych zostało przedstawionych w tym artykule.

Umowa sprzedaży dzieła sztuki – nasze usługi

Nasza kancelaria posiada doświadczenie w sporządzaniu umów dotyczących rynku sztuki, co pozwala nam doskonale zrozumieć specyfikę tego sektora oraz potrzeby naszych klientów związanych z handlem dziełami sztuki. Dzięki naszej wiedzy i ekspertyzie możemy zapewnić kompleksową obsługę prawną w zakresie sporządzania umów sprzedaży, wypożyczenia czy przechowywania dzieł sztuki, dostosowując je do indywidualnych potrzeb i wymagań naszych klientów.Jeżeli natomiast nabyłeś dzieło sztuki, które okazało się falsyfikatem, pamiętaj iż przysługuje Ci szereg roszczeń. Nasza kancelaria oferuje wsparcie w rozwiązywaniu tego typu problemów, pomagając naszym klientom w zrozumieniu ich praw i opcji oraz w podjęciu odpowiednich kroków prawnych. Niezależnie od tego, czy chcesz domagać się zwrotu pieniędzy, dochodzić odszkodowania czy podejmować inne działania prawne, nasi prawnicy są gotowi służyć pomocą i reprezentować Twoje interesy w tej trudnej sytuacji.

Zapraszamy do kontaktu.