Uproszczone oddalenie wniosku w postępowaniu nieprocesowym

Stan faktyczny

J.S. i E.S. wystąpili o stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości. We wniosku wskazali, iż stali się posiadaczami tego gruntu zabudowując go pawilonem handlowym i przez 20 lat nieprzerwanie dzierżawili go jako posiadacze samoistni w dobrej wierze. Sąd Rejonowy w Ch. oddalił wniosek na posiedzeniu niejawnym, bez wzywania zainteresowanych do udziału w sprawie. W ocenie Sądu J.S. i E.S. nigdy nie objęli nieruchomości w posiadanie samoistne, a ich władztwo jako posiadaczy zależnych zawsze wynikało ze stosunku dzierżawy, za którą uiszczali opłatę. Sąd uznał wniosek za oczywiście bezzasadny stwierdzając, iż w zakresie nieobjętym art. 514 § 2 KPC, na podstawie art. 13 § 2 KPC, w trybie nieprocesowym stosuje się art. 191¹ KPC. Sąd Okręgowy w Sz. na posiedzeniu niejawnym, po uprzednim wezwaniu do udziału w postępowaniu aktualnych właścicieli nieruchomości, oddalił apelację.

Oczywista bezzasadność powództwa

Ustawą z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469) wprowadzono do KPC przepisy mające na celu uproszczenie postępowania, o ile z treści pozwu i załączników oraz okoliczności dotyczących sprawy, a także faktów, o których mowa w art. 228 KPC, wynika oczywista bezzasadność powództwa. W zakresie postępowania przed sądem I instancji regulacje te umożliwiają m.in. oddalenie powództwa na posiedzeniu niejawnym, bez uprzedniego doręczenia pozwu pozwanemu i ograniczenie uzasadnienia wyroku do wyjaśnienia, z jakich przyczyn powództwo zostało uznane za oczywiście bezzasadne. Natomiast sąd II instancji może w takim przypadku rozpoznać apelację na posiedzeniu niejawnym, bez konieczności doręczania jej pozwanemu i rozpoznania wniosków złożonych w apelacji, a kognicja sądu sprowadza się do oceny, czy powództwo jest oczywiście bezzasadne w rozumieniu art. 191¹ § 1 KPC. Jedynie przecząca odpowiedź na to pytanie skutkuje koniecznością wydania wyroku kasatoryjnego a w pozostałych przypadkach sąd powinien oddalić apelację.

Niedopuszczalność skargi kasacyjnej

Szczególne rozwiązania dotyczą również postępowania kasacyjnego, zgodnie bowiem z art. 398² § 4 KPC w sprawach, w których powództwo oddalono na podstawie art. 191¹ KPC, skarga kasacyjna jest niedopuszczalna. jeżeli zaś zostanie wniesiona pozostawia się ją w aktach sprawy bez dalszych czynności, o czym zawiadamia się powoda. W konsekwencji SN nie ma możliwości merytorycznej oceny, czy istotnie powództwo jest oczywiście bezzasadne i zastosowanie reżimu określonego w art. 191¹ i art. 391¹ KPC było prawidłowe. SN stwierdził, iż choć uprawnienie do wniesienia skargi kasacyjnej od wyroku sądu II instancji nie jest wyrazem gwarancji konstytucyjnych, to jednak wyłączenie a priori dopuszczalności kontroli kasacyjnej w określonych kategoriach spraw stanowi wyjątek i ogranicza możliwość realizowania ustrojowych funkcji SN, związanych z zapewnieniem zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych. Takie ograniczenie wymusza konieczność ścisłej, deklaratywnej interpretacji art. 398² § 4 KPC i ograniczenia tej regulacji tylko do takich sytuacji, w których żądanie powoda zostało w sposób niebudzący żadnych wątpliwości oddalone w reżimie art. 191¹ KPC.

Regulacja zasad postępowania nieprocesowego

W postępowaniu nieprocesowym stosuje się odpowiednio przepisy o procesie, chyba iż przepisy szczególne stanowią inaczej. SN uznał, iż w świetle art. 13 § 2 KPC regulacje art. 191¹, art. 391¹ i art. 398² § 4 i 5 KPC nie mają zastosowania w postępowaniu nieprocesowym. Art. 514 § 2 KPC pozwala na uproszczone oddalenie wniosku na posiedzeniu niejawnym, bez wzywania zainteresowanych do udziału w sprawie, o ile z jego treści wynika oczywisty brak uprawnienia wnioskodawcy. Założenia i cele rozwiązań ustanowionych w art. 514 § 2 KPC i art. 191¹ KPC są tożsame, choć zakres zastosowania pierwszej z tych regulacji jest ograniczony do przyczyn oddalenia wniosku, które wiążą się z brakiem uprawnienia wnioskodawcy, oraz zawężony do postępowania przed sądem I instancji. Rozpoznanie apelacji i skargi kasacyjnej od postanowienia wydanego na podstawie art. 514 § 2 KPC następuje na zasadach ogólnych. SN stwierdził, iż art. 514 § 2 KPC stanowi dla postępowania nieprocesowego regulację pełną, zatem w tym trybie postępowania nie jest możliwe oddalenie wniosku jako oczywiście bezzasadnego z innych przyczyn ani w inny sposób niż zostało to określone w tym przepisie. Taki charakter art. 514 § 2 KPC powoduje, iż przepis ten należy uznać za unormowanie szczególne wobec art. 191¹ KPC, co wyklucza dopuszczalność zastosowanej przez sąd I instancji hybrydowej koncepcji oczywistej bezzasadności wniosku w postępowaniu nieprocesowym, opartej na równoległym stosowaniu art. 514 § 2 KPC i odpowiednio art. 191¹ KPC, w zależności od charakteru przyczyn oddalenia żądania.

SN podkreślił, iż w razie uznania powództwa za bezzasadne dochodzi do wydania wyroku ze skutkami prawomocności materialnej wobec osoby, której nie doręczono pozwu ani wyroku. Jednak interes pozwanego w postępowaniu procesowym nie jest zagrożony, skoro wyraża się w prawomocnym oddaleniu powództwa. Występująca w postępowaniu nieprocesowym wielopodmiotowość i brak typowej dla procesu kolizji interesów uczestników wyklucza stosowanie takiego rozwiązania. W przeciwieństwie do procesu, w postępowaniu nieprocesowym interes zainteresowanych może pozostawać w opozycji do żądania wnioskodawcy, ale może też być z tym żądaniem zgodny, choćby częściowo. W efekcie naruszeniem art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w aspekcie prawa do wysłuchania byłoby przyjęcie dopuszczalności oddalenia wniosku ze skutkami prawomocności materialnej wobec zainteresowanych, którzy byliby pozbawieni możliwości uczestniczenia w postępowaniu.

Rozstrzygnięcie SN

Od wejścia w życie ustawy o zmianie ustawy z 24.5.2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. z 2000 r. Nr 48 poz. 554), dopuszczalność skargi kasacyjnej w postępowaniu nieprocesowym jest samodzielnie i całościowo regulowana w przepisach o postępowaniu nieprocesowym. Pomimo tego, iż Sąd I instancji nieprawidłowo oddalił wniosek na podstawie art. 191¹ w zw. z art. 13 § 2 KPC, Sąd II instancji rozpoznał apelację wnioskodawców merytorycznie na zasadach ogólnych. W konsekwencji należy uznać, iż skarga kasacyjną w tej sprawie jako sprawie o stwierdzenie zasiedzenia jest dopuszczalna zgodnie z art. 519¹ § 1 KPC.

Sąd Najwyższy odmówił jednak przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania podkreślając, iż byłoby to możliwe jedynie gdyby w sprawie wystąpiło istotne zagadnienie prawne, istniała potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów, zachodziłaby nieważność postępowania lub skarga kasacyjna byłaby oczywiście uzasadniona. Wnoszący skargę kasacyjną podnieśli, iż w sprawie zachodzi potrzeba wykładni art. 172 § 1 i 2 w zw. z art. 336 i art. 339 KC w celu wyjaśnienia, na czym miałoby polegać zamanifestowanie zmiany natury posiadania z zależnego na samoistne w sposób widoczny dla otoczenia. Zdaniem SN w skardze kasacyjnej nie wskazano jednak żadnych konkretnych wątpliwości co do wykładni powołanych przepisów, nie wyjaśniono dlaczego ewentualne wątpliwości nie mogą zostać rozstrzygnięte z wykorzystaniem dotychczasowego orzecznictwa SN, ani nie wskazano żadnych rozbieżności w judykaturze w tej materii.