Warunki skutecznego wydziedziczenia

Stan faktyczny

Relacje w rodzinie A. przez wiele lat były dysfunkcyjne, zachowanie rodziców wobec dzieci nosiło znamiona przemocy fizycznej i psychicznej. Ciężar opieki nad młodszym rodzeństwem spadł na jedną z sióstr, B.S., która w istocie zastępowała im rodziców. Małżonkowie A. sporządzili testamenty, w których wydziedziczyli B.S., przekazując swój majątek innej córce, W.L. Po śmierci rodziców wydziedziczona wystąpiła z powództwem przeciwko W.L. o zachowek. Sąd I instancji zasądził od pozwanej na rzecz powódki ponad 27,7 tys. wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia wydania wyroku do dnia zapłaty i oddalił powództwo w pozostałym zakresie. Na skutek apelacji obu stron SO w W. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, iż zwiększył zasądzoną na rzecz B.S. kwotę do ponad 67 tys. zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia oznaczonego przez powódkę w wezwaniu do zapłaty, oddalając powództwo w pozostałym zakresie. Jednocześnie Sąd II instancji oddalił w całości apelację W.L. i rozstrzygnął, iż ponosi ona w całości koszty procesu w obu instancjach.

Skarga kasacyjna

W.L. wniosła skargę kasacyjną, zaskarżając orzeczenie SO w W. w części uwzględniającej powództwo i obciążającej ją kosztami procesu za I i II instancję. Skarżąca wniosła o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania ze względu na występujące w sprawie istotne zagadnienia prawne:

1. czy do skutecznego wydziedziczenia konieczne jest szczegółowe rozwinięcie w testamencie przyczyny tegoż wydziedziczenia, zdefiniowanej w art. 1008 pkt. 3 KC, czy też wystarczy samo zacytowanie treści podstawy wydziedziczenia zgodnie z brzmieniem tego artykułu;
2. czy i według jakich kryteriów sąd rozpoznający sprawę winien miarkować stopień przyczynienia się spadkodawcy oraz uprawnionego do zachowku do zaistnienia stanu faktycznego opisanego w art. 1008 pkt. 3 KC przy ocenie, czy wydziedziczenie wypełnia dyspozycję tego przepisu;
3. od jakiej daty należą się uprawnionemu do zachowku odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty zachowku, biorąc pod uwagę, iż postępowania sądowe w sprawach o zachowek realizowane są niejednokrotnie latami nie z winy stron.

Skuteczne wydziedziczenie

Zachowek jest odstępstwem od zasady swobody rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci, a tym samym ustawowym ograniczeniem prawa własności i związanego z nim prawa dziedziczenia. Służy ochronie interesów osób najbliższych spadkodawcy przez zapewnienie im określonego minimalnego poziomu korzyści ze spadku, bez względu na wolę spadkodawcy. Wyjątek ten nawiązuje do typowo silnej więzi między członkami rodziny i związanej z nią wzajemnej solidarności; w przypadku małżonka i zstępnych jest uzasadniony m.in. przez wzgląd na konstytucyjny nakaz ochrony rodzicielstwa i małżeństwa (zob. wyrok SN z 9.9.2022 r., II CSKP 323/22, Legalis; wyrok SN z 13.4.2018 r., I CSK 381/17, Legalis). Zgodnie z art. 1008 KC, spadkodawca może jednak w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, o ile uprawniony do zachowku: wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Ciężar udowodnienia rzeczywistego charakteru przyczyny wydziedziczenia w procesie wszczętym przez osobę należącą do kręgu uprawnionych do zachowku spoczywa na pozwanym spadkobiercy.

SN odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. W uzasadnieniu postanowienia wyjaśniono, iż w przypadku gdy spadkodawca decyduje się na skorzystanie z instytucji wydziedziczenia, to przy wskazaniu w testamencie przyczyny wydziedziczenia może posłużyć się słowami użytymi przez ustawodawcę. Musi jednak dodatkowo wymienić konkretne przejawy zachowania spadkobiercy, wypełniające przytoczoną przez niego przesłankę wydziedziczenia, ponieważ w razie sporu jest to konieczne do oceny, czy przesłanki wydziedziczenia faktycznie miały miejsce (zob. postanowienie z 12.1.2018 r., II CSK 561/17, Legalis). SN wskazał, iż małżonkowie A. takich przyczyn nie wymienili, ograniczając się tylko do podania sformułowań ustawowych.

Wina za zerwanie kontaktów

W uzasadnieniu postanowienia podkreślono, iż z ustalonych przez Sądy I i II instancji okoliczności wynika, iż wyłączny ciężar winy zerwania nie tylko kontaktów, ale przede wszystkim jakichkolwiek więzi rodzinnych, ciążył na spadkodawcach. Ich niewytłumaczalne zachowanie zasługiwało na szczególne potępienie, nosiło bowiem znamiona przemocy fizycznej i psychicznej. W ocenie SN niezrozumiała jest postawa pozwanej, która aktualnie umniejsza winę rodziców, a o wszystkie rodzinne dramaty obwinia powódkę. Co więcej, wrogo nastawia członków swojej rodzinny przeciwko B.S. Postawa taka jest tym bardziej nieracjonalna jeżeli uwzględni się fakt, iż powódka do czasu wyprowadzki z domu przyjmowała na siebie ciężar skutków patologicznych mechanizmów funkcjonujących w rodzinie, opiekowała się W.L. i wypełniała wobec siostry niemal wszelkie obowiązki mieszczące się w katalogu obowiązków rodzicielskich.

SN podzielił utrwalone w orzecznictwie stanowisko, iż wydziedziczenie może być skuteczne jedynie wtedy, gdy winę za zerwanie kontaktów i ustanie więzi uczuciowej ponosi wyłącznie spadkobierca (zob. postanowienie SN z 14.11.2019 r., IV CSK 661/18). Odebranie wszelkich korzyści ze spadku stanowi najsurowszą sankcję przewidzianą w prawie spadkowym. SN stwierdził, iż orzeczenie Sądu II instancji odzwierciedla zasady sprawiedliwości społecznej. W okolicznościach ustalonych w sprawie niesprawiedliwe byłoby orzekanie, tak jak chciałaby tego pozwana, opierające się na przerzuceniu winy za ustanie więzi uczuciowej na powódkę.

Wymagalność zachowku

Odnosząc się do trzeciego ze sformułowanych w skardze kasacyjnej zagadnień prawnych, SN wskazał, iż zgodnie z art. 455 KC, o ile termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z adekwatności zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Pozwana została wezwana do zapłaty zachowku przez powódkę w prawidłowy sposób, a w trakcie postępowania sądowego ustalono datę tego wezwania. Z uwagi na brak innego przepisu ustalającego datę wymagalności roszczenia, Sąd II instancji prawidłowo ustalił ją na podstawie art. 455 KC. SN zaznaczył, iż postępowanie sądowe zostało wszczęte na skutek niespełnienia przez pozwaną świadczenia we wskazanym przez powódkę terminie. Zatem zasądzone odsetki będą stanowiły dla powódki swoistą rekompensatę za czas pozostawania w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia przez pozwaną. Choć W.L. wskazała na orzeczenia odmiennie ustalające moment wymagalności, to SN uznał, iż nie uzasadniają one przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania z uwagi na ich jednostkowy charakter i fakt, iż zapadały w odmiennych stanach faktycznych. Co więcej sposób sformułowania tego zagadnienia wskazywał na oczekiwanie od SN niedopuszczalnej wypowiedzi poprzez podanie sposobu rozstrzygnięcia konkretnej sprawy.

Postanowienie SN z 31.7.2025 r., I CSK 1992/24, Legalis