Wytyczne dotyczące ochrony danych osobowych i poufnych informacji handlowych w ramach Systemu Informacji o Badaniach Klinicznych (CTIS)

5 października 2023 r. Europejska Agencja Leków (ang. European Medicines Agency, EMA, „Agencja”) opublikowała nowe wytyczne w sprawie publikowania informacji o badaniach klinicznych w Systemie Informacji o Badaniach Klinicznych (ang. Clinical Trial Information System, CTIS).

Nowe wytyczne i zasady – Revised CTIS Transparency Rules – zostały opublikowane przez EMA po konsultacjach społecznych, które odbywały się w maju i czerwcu 2023 r. Zmiany w zasadach publikowania informacji o badaniach klinicznych są efektem obowiązków nałożonych na Europejską Agencje Leków przez Rozporządzenie nr 536/2014 („Rozporządzenie”). W preambule aktu stwierdzono, że: Agencja we współpracy z Komisją Europejską oraz z państwami członkowskimi ma za zadanie stworzyć oraz prowadzić bazę danych UE, do której dostęp jest możliwy poprzez portal UE (motyw 66 preambuły do Rozporządzenia). Taką bazą danych z dostępem przez portal UE jest właśnie CTIS – System Informacji o Badaniach Klinicznych, w którym od 31 stycznia 2023 r. obowiązkowo powinny być zgłaszane wszystkie wnioski o wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań klinicznych na terenie UE.

Zgodnie z art. 81(4) Rozporządzenia 536/2014 baza danych UE (dalej: CTIS) jest publicznie dostępna, chyba że, w odniesieniu do wszystkich lub niektórych zawartych w niej danych i informacji, uzasadniona jest poufność. Może ona wynikać z jednego z następujących względów:

• (a) ochrona danych osobowych zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 45/2001;
• (b) ochrona poufnych informacji handlowych;
• (c) ochrona poufnej komunikacji między państwami członkowskimi;
• (d) zapewnienie skutecznego nadzoru prowadzenia badania klinicznego przez państwa członkowskie.

Motyw 67 preambuły do Rozporządzenia stwierdza z kolei, iż CTIS powinna zawierać wszystkie istotne informacje dot. badań klinicznych oraz być publicznie dostępna, a dane opublikowane w portalu powinny być w formie umożliwiającej łatwe wyszukiwanie.

To właśnie ze względu na te dwa nadrzędne cele, tj. (1) ochrona danych osobowych i danych wrażliwych oraz (2) zapewnienie jak największej transparentności badań klinicznych, powstały oraz zostały zmodyfikowane wytyczne i zasady publikowania danych o badaniach klinicznych w systemie CTIS.

Obowiązek publikowania danych z badania klinicznego lub z badania biomedycznego ciąży na sponsorze, czyli zgodnie z art. 2 (2) pkt 14 Rozporządzenia osobie fizycznej, przedsiębiorstwie, instytucji lub organizacji, która jest odpowiedzialna za podjęcie badania klinicznego, zarządzanie nim oraz organizację jego finansowania. Zatem to podmiot finansujący badanie, którym z reguły jest spółka działająca w sektorze farmaceutycznym, jest zobowiązany do opublikowania w portalu CTIS informacji o badaniu klinicznym, które jest przez niego finansowane.

Podstawowe informacje opublikowane w CTIS obejmują wniosek o pozwolenie na badanie kliniczne wraz z jego dokumentacją dotyczącą m.in. sposobu prowadzenia badania klinicznego, jego kontekstu naukowego, przyjętych rozwiązań oraz informacjami na temat sponsora, badaczy, uczestników badania oraz ośrodków badań klinicznych. Są to jednak dokumenty i informacje niezbędne do walidacji i oceny wniosku o pozwolenia na badanie klinicznego. Informacje te nie mogą naruszać danych osobowych sponsora, badacza, uczestników badania.[1] W CTIS znajdują się informacje ważne dla różnych adresatów. Podstawowe informacje takie jak m.in. wniosek o pozwolenie na badanie kliniczne oraz jego dokumentacja są istotne dla ośrodków naukowych, przedsiębiorstw oraz innych podmiotów biorących udział (m.in. finansowy) w badaniu klinicznym.

Dodatkowo, informacje te obejmują m.in. zgłaszanie niespodziewanych poważnych działań niepożądanych i corocznego sprawozdania sponsora dot. bezpieczeństwa każdego badanego produktu leczniczego stosowanego w badaniu klinicznym, którego jest sponsorem.[2] Informacje związane z działaniami niepożądanymi są z kolei istotne dla innej kategorii podmiotów biorących udział w badaniu klinicznym. Są nimi głównie pacjenci oraz lekarze.

Zasady ujawniania danych w CTIS są wyznaczane w dokumentach wykonawczych EMA na podstawie delegacji do wydawania aktów wykonawczych w Rozporządzeniu 536/2014. Samo rozporządzenie zawiera natomiast tylko ogólne zasady publikowania danych, np. dotyczące poufności niejawnych informacji handlowych (art. 81: protecting commercially confidential information, in particular through taking into account the status of the marketing authorisation for the medicinal product, unless there is an overriding public interest in disclosure)[3].

Ze względu na nadrzędny cel wytycznych dot. publikowania danych, jakim jest zapewnienie transparentności i przejrzystości badania klinicznego, istotny z punktu widzenia sponsora jest wymóg ujawnienia danych dotyczących kontekstu naukowego prowadzonego badania oraz przyjętych w nim rozwiązań. Co prawda w motywie 68 preambuły do Rozporządzenia zawarte jest stwierdzenie, iż danych zawartych w sprawozdaniu z badań biomedycznych nie należy generalnie (podkreślenie: MD) uznawać za poufne dane handlowe po wydaniu pozwolenia na dopuszczenie do obrotu (…) Ponadto za informacje poufne nie należy generalnie (podkreślenie: MD) uznawać głównych cech charakterystycznych badania klinicznego (…).

Za badanie biomedyczne uznaje się każde badanie dotyczące ludzi, które ma niższe wymogi proceduralne dot. jego przeprowadzenia, np. jest badaniem nieinterwencyjnym, badany produkt leczniczy nie musi być koniecznie wprowadzony do obrotu, nie jest koniecznie wykonywanie dodatkowych procedur diagnostycznych i procedur monitorowania. Ponadto, zgodnie z art. 1 Rozporządzenia 536/2014 przepisów tego aktu nie stosuje się do badań nieinterwencyjnych, a za takie uznaje się wszystkie badania biomedyczne, które nie są badaniami klinicznymi. Dlatego też w granicach ochrony danych osobowych i danych wrażliwych informacje o badaniu biomedycznym są powszechnie dostępne.

Określenie ogólnej dyrektywy oceniania danych umieszczanych w CTIS pozostawia pole manewru do ustanawiania wyjątków od generalnej (podkreślenie: MD) zasady oceny danych jako danych poufnych z badań klinicznych. Dyrektywa ta została wyrażona w motywie 68 Preambuły do Rozporządzenia 536/2014, która stwierdza, iż co do zasady za dane poufne nie należy uznawać:

1. głównych cech charakterystycznych badania klinicznego;
2. konkluzji dot. części I sprawozdawania z oceny na użytek pozwolenia na badanie kliniczne,
3. decyzji o wydaniu pozwolenia na badanie kliniczne;
4. istotnej zmiany badania klinicznego;
5. wyników badań klinicznych, w tym przyczyn czasowego wstrzymania lub przedwczesnego zakończenia badania.

Jak duże jest to pole manewru okaże się w praktyce dopiero po zweryfikowaniu przez EMA danych umieszczonych w systemie CTIS na podstawie Rozporządzenia i wytycznych.

W zmienionych zasadach transparentności publikowania danych dot. badania klinicznego został usunięty mechanizm odroczenia publikacji danych (ang. deferral mechanism). Mechanizm ten umożliwiał sponsorom publikację danych z opóźnieniem w czasie nie dłuższym niż 7 lat po zakończeniu badania klinicznego w zależności od danej kategorii badania klinicznego.[4] w tej chwili natomiast mechanizm odroczenia został usunięty w odniesieniu do dokumentów z wszystkich kategorii badań klinicznych.

W celu uproszczenia systemu oraz w związku z koniecznością zapewnienia wcześniejszej publikacji kluczowych dokumentów z punktu widzenia pacjentów i badaczy, sponsorzy będą musieli opublikować wskazane dokumenty w terminach określonych w Załączniku nr 1 do nowych wytycznych.[5]

EMA przewiduje wdrożenie Zasad w drugim kwartale 2024 r., ale ostateczna data zakończenia procesu wdrażania nie pozostało znana.

Przykład 1.
Sponsor będzie prowadzić badania kliniczne skategoryzowane jako badanie kliniczne kategorii I prowadzone na populacji ludzi dorosłych. Po wdrożeniu zmian, powiadomienia o poważnych naruszeniach zasad prowadzenia badania klinicznego (dobrej praktyki klinicznej, ogółu procedur przeprowadzenia badania)[6], pilnych środkach bezpieczeństwa lub nieoczekiwanych zdarzeniach (ang. notifications of serious breaches, urgent safety measures, unexpected events) będą musiały być opublikowane po dokonaniu przez MSC (ang. Member State Concerned, Zainteresowane Państwo Członkowskie) oceny zgłoszenia przedłożonego przez sponsora. Sponsor nie będzie miał możliwości skorzystania z mechanizmu odroczenia publikacji takiego dokumentu.

Przykład 2.
Sponsor będzie prowadzić badania kliniczne skategoryzowane jako badanie kliniczne kategorii II i III. Po wdrożeniu zmian, końcowe podsumowanie wyników badań klinicznych wraz z podsumowaniem wyników dla osób, które nie posiadają wiedzy specjalistycznej (ang. Final summary of results, with a layperson summary) powinno być opublikowane w momencie wydania decyzji w sprawie CTA (ang. Clinical Trial Application, Wniosek o zgodę na prowadzenie badania klinicznego) przez zainteresowane państwo członkowskie (MSC). Zmianom ulegną nie tylko terminy publikacji, ale również same kategorie dokumentów, które będą musiały zostać wprowadzone do bazy CTIS. Europejska Agencja Leków podkreśla, iż jednym z głównych celów nowych wytycznych jest pomoc osobom trzecim i opinii publicznej (ang. the public) w łatwym identyfikowaniu opublikowanych informacji poprzez redukcję nadmiaru informacji oraz poprzez zmniejszenie liczby publikowanych dokumentów wyłącznie do tych niezbędnych dla opinii publicznej oraz potrzebnych z punktu widzenia pacjentów oraz badaczy.

Katalog zmian

• Zmieniony sposób publikacji informacji o badaniach klinicznych (ang. structured data fields and documents), istotnych dla opinii publicznej oraz korespondujących z potrzebami pacjentów oraz badaczy klinicznych w UE/ EOG, np. informacje o produkcie w badaniach kategorii 1.[7]
• Wprowadzone zmiany pomogą opinii publicznej w prosty sposób zidentyfikować opublikowane informacje poprzez zmniejszenie złożoności informacji (ang. complexibility) na stronie CTIS oraz zapewnienie łatwego i uporządkowanego sposobu wyszukiwania danych (ang. providing easy searching in the structured data fields).
• Racjonalizacja liczby dokumentów publikowanych na stronie w celu zmniejszenia skomplikowania dostępnych danych.
• Usunięcie mechanizmu odroczenia dla wszystkich kategorii dokumentów dotyczących wszystkich faz badania klinicznego w połączeniu ze zmniejszeniem liczby publikowanych dokumentów tylko do tych, które są najistotniejsze (ang. essential) dla pacjentów i badaczy. Zapewni to łatwiejszą publikację kluczowych dokumentów (w tym protokołów) tak samo jak większą przejrzystość i łatwość w poruszaniu się po bazie danych CTIS.

Należy jednak pamiętać, iż nowe wytyczne nie są zupełnym przemodelowaniem funkcjonującego już od stycznia 2022 r. cyfrowego systemu danych z badań klinicznych. Jak podkreśla sama Agencja, są kwestie, które pozostaną niezmienione.

Są nimi:

• Podział klasyfikacji badań klinicznych na 3 kategorie.
• Najwcześniejszym momentem publikacji danych i dokumentów jest wydanie decyzji o możliwości rozpoczęcia badania klinicznego.
• Nadrzędny interes publiczny ma zastosowanie w wyjątkowych okolicznościach na zasadzie ad hoc w stosunku do ochrony sponsora (przedsiębiorcy).
• Brak obowiązku publikacji informacji z wniosków, które nie dotarły do fazy wydania decyzji o możliwości rozpoczęcia badania.
• CTIS pozostaje dostawcą danych dla Międzynarodowej Platformy Rejestru Badań Klinicznych WHO (ICTRP).
• Informacje o badaniach klinicznych umieszczone w EudraCT (ang. European Union Drug Regulating Authorities Clinical Trials Database) pozostają bez zmian na podstawie dyrektywy 2001/20/WE.
• EMA wciąż posiada kompetencje do ujawnienia informacji będącej tajemnicą handlową (ang. commercially confidential information, CCI), o ile istnieje i przemawia za tym interes publiczny uzasadniający ujawnienie informacji.

Skrótowe podsumowanie zmian przestawia poniższa tabela:

Najważniejsze zmiany w kontekście przejrzystości danych

• Protokoły badań fazy II-IV będą upubliczniane w momencie zatwierdzenia badania;
• Protokoły badań fazy I z udziałem dzieci będą podawane do wiadomości publicznej w tym samym czasie co wyniki badania;
• Protokoły badań fazy I z udziałem dorosłych będą upubliczniane w ciągu 30 miesięcy od zakończenia badania;

[1] Na podstawie art. 25 ust. 1 Rozporządzenia 536/2014 oraz Clinical Trials Information System (CTIS) – Sponsor Handbook, 6 November 2023, EMA/923413/2022 – v. 3.03, (data dostępu: 13.03.2024 r.): https://www.ema.europa.eu/en/documents/other/clinical-trial-information-system-ctis-sponsor-handbook_en.pdf.

[2] Na podstawie art. 42 i 43 Rozporządzenia 536/2014.

[3] Wersja polska, art. 81 ust. 4 lit. b: „ochrona informacji objętych tajemnicą handlową, w szczególności poprzez uwzględnienie statusu pozwolenia na dopuszczenie produktu leczniczego do obrotu, chyba iż istnieje nadrzędny interes publiczny uzasadniający ujawnienie informacji.”

[4] According to the above mentioned ‘Appendix on disclosure rules’, protection of CCI was also enabled via the use of a deferral mechanism with different options based on a categorisation of trials, acknowledging that clinical trials are different and contain different CCI, depending on the development phase of the investigational medicinal product being used.; https://www.ema.europa.eu/en/documents/other/revised-ctis-transparency-rules_en.pdf, s. 4, (dostęp: 13.03.2024 r.).

[5] Annex I: Revised CTIS Transparency Rules.

[6] Np. motyw 47 Preambuły do Rozporządzenia 536/2014 stwierdza: (47) W trakcie badania klinicznego sponsor może dowiedzieć się o poważnych naruszeniach zasad prowadzenia tego badania klinicznego. Przypadki takie należy zgłaszać zainteresowanym państwom członkowskim, aby mogły one podjąć działania w razie konieczności.

[7] Zgodnie z pkt 5.1. Revised publication rules for structured data fields in CTIS, nowe zasady w tym przedmiocie zostały opublikowane w Załączniku nr 1 do zasad i wytycznych publikowania danych w CTIS: https://www.ema.europa.eu/en/documents/other/revised-ctis-transparency-rules_en.pdf, (dostęp: 13.03.2024 r.).