Zmiany w instytucji ubezwłasnowolnienia – wspierane podejmowanie decyzji

Zapowiadana jest likwidacja instytucji ubezwłasnowolnienia. W 2025 roku nastąpi nowelizacja kodeksu cywilnego i procedury cywilnej w tym kierunku. Celem tej nowelizacji ma być wprowadzenie do polskiego prawa cywilnego nowych przepisów tzw. modelu wspieranego podejmowania decyzji, które mają zastąpić obecną instytucję ubezwłasnowolnienia.

Zakończyły się konsultacje publiczne projektu ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji[1]. Jej celem jest zastąpienie instytucji ubezwłasnowolnienia różnymi formami wspieranego podejmowania decyzji m.in. asystą prawną, pełnomocnictwem rejestrowym i kuratelą.

24 czerwca 2024 r. w wykazie prac legislacyjnych i programowych opublikowano założenia nowelizacji kodeksu cywilnego, której celem jest zniesienie ubezwłasnowolnienia (dalej: „Projekt”). W zamian zostaną wprowadzone przepisy określające zasady wspieranego podejmowania decyzji czy pełnomocnictwa rejestrowego na wypadek przyszłej niepełnosprawności.

Projekt nowelizacji kodeksu cywilnego ma zostać przyjęty przez Radę Ministrów w II kwartale 2025 r.

Czym aktualnie jest ubezwłasnowolnienie

Aktualnie, na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, ubezwłasnowolnienie może zostać orzeczone wobec osoby, która wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, np. pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.

Przepisy przewidują dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia:

• całkowite – przewidziane dla osób, które ukończyły 13 lat (art. 13 kodeksu cywilnego),
• częściowe (art. 16 kodeksu cywilnego), gdy osoba pełnoletnia ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych i ustanawia się dla niej kuratora.

Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie nie mają umiejętności czynności prawnych, co oznacza, iż nieważna jest z mocy prawa czynność prawna dokonana przez taką osobę. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba iż pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Projekt zniesienia ubezwłasnowolnienia i dostosowanie do standardów międzynarodowych – model wspieranego podejmowania decyzji

Zaproponowane w nowelizacji rozwiązanie wspieranego podejmowania decyzji ma na celu dostosowanie polskiego prawa do międzynarodowych standardów w zakresie ochrony osób z niepełnosprawnościami[2].

W przepisach kodeksu cywilnego pojawią się definicje:

• osoby potrzebującej wsparcia, tj. pełnoletniej osoby, która potrzebuje wsparcia oraz
• osoby wspieranej, tj. osoby potrzebującej wsparcia, dla której ustanowiono kuratora.

Kuratorzy obu rodzajów będą ustanawiani przez sąd.

Umowa asysty prawnej

Omawiana nowelizacja określi też konieczne elementy umowy asysty prawnej zawieranej z osobą przyjmującą obowiązki asystenta prawnego[3].

Ponadto do sytuacji danej osoby przewidziane są też dalsze instytucje:

1. pełnomocnictwo rejestrowe na wypadek przyszłej niepełnosprawności,
2. pełnomocnictwo medyczne.

Będą one stosowane przez możliwie najkrótszy czas i będą podlegały regularnemu przeglądowi przez adekwatne niezależne i bezstronne władze lub organ sądowy.

Pełnomocnictwo rejestrowe

Nową instytucją prawną będzie też pełnomocnictwo rejestrowe. Chodzi o prawo ustanowienia pełnomocnika z zakresem umocowania określonym w ustawie. Obejmuje ono umocowanie do dokonywania w imieniu mocodawcy czynności prawnych zarówno w sferze majątkowej, jak i osobistej, na wypadek gdyby utraciła ona w przyszłości zdolność do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem[4].

Nowelizacja będzie przewidywać, że:

• umocowanie wynikające z udzielonego pełnomocnictwa rejestrowego obejmie czynności sądowe i pozasądowe związane z majątkiem i osobą mocodawcy. Uprawnienia pełnomocnika rejestrowego dotyczyć będą zarówno czynności prawnych, jak i faktycznych – takich, do których uprawniony byłby sam mocodawca, z wyjątkiem czynności prawnych, których dokonać może osobiście jedynie mocodawca;
• zakres, tryb udzielania oraz zasady wykonywania pełnomocnictwa w sprawach ochrony zdrowia określać będą odrębne przepisy (tzw. pełnomocnictwo medyczne);
• pełnomocnictwa nie można będzie ograniczyć ze skutkiem wobec osób trzecich[5].

Udzielenie pełnomocnictwa rejestrowego nie spowoduje utraty umiejętności czynności prawnych mocodawcy. Zasadniczo jednak pełnomocnictwo rejestrowe będzie mogło być wykonywane tylko przez jedną osobę. Udzielenie pełnomocnictwa rejestrowego będzie mogło następować na czas oznaczony lub nieoznaczony. Pełnomocnictwo rejestrowe ma być sporządzane w formie aktu notarialnego.

Pełnomocnictwo rejestrowe ma podlegać wpisowi do adekwatnego rejestru na zasadach określonych w przepisach odrębnych, tj. do Rejestru Pełnomocnictw (dalej: „Rejestr”). Będzie on utworzony i prowadzony w systemie informatycznym przez Krajową Radę Notarialną. Nowelizacja określi też przypadki wygaśnięcia umocowania[6].

Zmiany w kodeksie postępowania cywilnego (k.p.c.)

Zgodnie z Projektem osoba pełnoletnia, dla której ustanowiono kuratora reprezentującego, nie będzie miała zdolności procesowej w sprawach, wynikających z czynności, których kurator może dokonywać w jej imieniu lub na które wymagana jest jego zgoda. Będzie mogła podejmować czynności procesowe tylko przez kuratora reprezentującego.

Osoba fizyczna ograniczona w umiejętności czynności prawnych oraz osoba, dla której ustanowiono kuratora reprezentującego do niektórych spraw lub czynności, będzie miała zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie. Projekt zawiera też możliwość ustanawiania dla niej z urzędu adwokata lub radcy prawnego w wypadkach szczególnie uzasadnionych[7].

Projekt reguluje także adekwatność sądu w sprawach o ustanowienie, zmianę kuratora wspierającego lub reprezentującego oraz o zmianę zakresu ich obowiązków i uprawnień albo o uchylenie kurateli. Będzie to sąd adekwatny ze względu na miejsce zwykłego pobytu osoby, której dotyczy postępowanie, a w braku miejsca zwykłego pobytu – sąd miejsca jej pobytu. Sąd będzie mógł wszcząć z urzędu postępowanie o zmianę kuratora wspierającego lub reprezentującego oraz o zmianę zakresu ich obowiązków i uprawnień albo o uchylenie kurateli. Określony został także katalog wnioskodawców w sprawie o ustanowienie kuratora wspierającego lub reprezentującego.

W Projekcie zawarty jest krąg uczestników postępowania o ustanowienie kuratora wspierającego lub reprezentującego. Ich udział nie jest uzależniony ani od treści wniosków osoby wszczynającej postępowanie, ani też od czynności sądu dokonywanych z urzędu. Sąd zawiadamia o toczącym się postępowaniu małżonka osoby, której postępowanie dotyczy, lub osobę pozostającą z nią we wspólnym gospodarstwie domowym.

Organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób z niepełnosprawnością i udzielanie wsparcia takim osobom lub ochrona wolności i praw człowieka, będą mogły wstąpić do postępowania o ustanowienie kuratora wspierającego lub reprezentującego w każdym jego stadium.

Sąd będzie miał obowiązek wysłuchania każdej osoby, której dotyczy wniosek o ustanowienie kuratora wspierającego lub reprezentującego i to niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Przed wysłuchaniem sąd może zlecić kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu w celu ustalenia sposobu funkcjonowania osoby, dla której ma zostać ustanowiony kurator wspierający albo reprezentujący, chyba iż wystarczająca dla dokonania tych ustaleń jest dokumentacja dotycząca tej osoby będąca w posiadaniu sądu.

Projekt przewiduje możliwość powołania biegłego w celu oceny stanu zdrowia osoby wysłuchiwanej, w oderwaniu od stresu, jaki może wywoływać u tej osoby udział w takiej czynności przed sądem. W przypadku braku możliwości porozumienia się z osobą, której dotyczy postępowanie, będzie to stwierdzane w protokole po wysłuchaniu osób uczestniczących w posiedzeniu. Minister Sprawiedliwości określi w drodze rozporządzenia sposób przygotowania wysłuchania osoby, której dotyczy postępowanie o ustanowienie kuratora wspierającego lub reprezentującego. Możliwe będzie powołanie doradcy tymczasowego dla osoby, względem której toczy się postępowanie w przedmiocie kuratora wspierającego lub reprezentującego. Będzie to osoba, która do czasu prawomocnego zakończenia postępowania, ma chronić interesy osoby potrzebującej wsparcia w celu ochrony tej osoby lub jej majątku w czasie postępowania.

Ustanowienie kuratora reprezentującego z powodu zaburzeń psychicznych będzie wymagało uprzedniego zbadania przez lekarza psychiatrę lub neurologa, a w uzasadnionych przypadkach z zakresu innej specjalizacji. W przypadku osoby, dla której według wniosku ma być ustanowiony kurator wspierający, będzie to fakultatywne. Projekt wskazuje również, w jakich wypadkach sąd może zarządzić oddanie osoby, której dotyczy postępowanie, pod obserwację w zakładzie leczniczym. W związku z tym, iż jest to środek ograniczający wolność osoby, powinien być więc stosowany tylko w wyjątkowych sytuacjach. Będzie to następowało, gdy zebrany w sprawie materiał dowodowy przez cały czas pozostawia wątpliwości, a wydanie opinii co do stanu zdrowia osoby bez dłuższej obserwacji nie jest możliwe.

W postępowaniu dowodowym sąd będzie ustalał stan zdrowia, sytuację osobistą i majątkową osoby, której postępowanie dotyczy, jej zdolność do samodzielnego prowadzenia spraw oraz rodzaj spraw, przy prowadzeniu których wymagane jest wsparcie, a także zakres takiego wsparcia. Sąd będzie mógł zaniechać doręczenia pism sądowych, wezwania bądź wysłuchania osoby, której dotyczy postępowanie o ustanowienie kuratora reprezentującego, o ile uzna to za niecelowe ze względu na stan zdrowia tej osoby, z wyjątkiem pierwszego wysłuchania w sprawie.

Projekt wskazuje podstawowe elementy postanowienia o ustanowieniu kuratora wspierającego lub reprezentującego[8]. Orzeczenie w przedmiocie ustanowienia kuratora reprezentującego będzie zapadało po przeprowadzeniu rozprawy. W przypadku ustanowienia kuratora wspierającego regulacja ta nie będzie mieć zastosowania.

Projekt szczegółowo reguluje zasady przyznawania wynagrodzenia dla kuratora oraz kwestie związane z nadzorem. Sprawowanie kurateli będzie odpłatne i pokrywane z dochodów lub majątku osoby wspieranej, a o ile nie ma ona odpowiednich dochodów lub majątku – ze środków publicznych, na podstawie przepisów o pomocy społecznej. Wynagrodzenie nie będzie przyznawane, gdy:

• nakład pracy kuratora jest nieznaczny lub
• wykonywanie obowiązków kuratora czyni zadość zasadom słuszności, chyba iż nakład pracy kuratora jest znaczny, a obowiązki wykonywane są prawidłowo.

Kurator nie będzie mógł używać we własnym interesie pieniędzy i rzeczy osoby wspieranej. Natomiast od sum pieniężnych zatrzymanych ponad potrzeby wynikające z wykonywania kurateli powinien płacić osobie wspieranej odsetki ustawowe. Projekt reguluje nadzór nad kuratorem, który będzie sprawowany przez sąd adekwatny ze względu na miejsce pobytu osoby wspieranej. Sąd będzie mógł żądać od kuratora wyjaśnień we wszelkich sprawach należących do obowiązków i uprawnień kuratora oraz przedstawiania dokumentów związanych z prowadzeniem spraw. Z kolei kurator będzie zobowiązany składać sądowi sprawozdania, których wzór określi w rozporządzeniu Minister Sprawiedliwości.

Projekt przewiduje wprowadzenie uregulowań w zakresie prowadzenia postępowania o zwolnienie pełnomocnika rejestrowego. Proponuje się, aby prawidłowość wykonywania pełnomocnictwa przez pełnomocnika rejestrowego mogła być weryfikowana przez sąd na wniosek każdego zainteresowanego bądź z urzędu, np. o ile sąd w toku innej sprawy poweźmie wątpliwość co do schematy jego wykonywania.

Rzecznik Praw Obywatelskich, prof. Marcin Wiącek, podobnie jak jego poprzednicy, od wielu lat konsekwentnie wskazuje, iż ubezwłasnowolnienie, jako instytucja zastępczego podejmowania decyzji, powinno zostać zastąpione systemem wspieranego podejmowania decyzji. Sama likwidacja ubezwłasnowolnienia jest jednym z punktów Strategii na Rzecz Osób z Niepełnosprawnościami na lata 2021-2030, ale też jedną z rekomendacji Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami.

Omawiany Projekt przewiduje różne formy pomocy, zastępujące archaiczną formułę ubezwłasnowolnienia. Rozwiązania te są elastyczne i mogą być dostosowane do sytuacji osoby wymagającej wsparcia.

[1] https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/projekt-ustawy-o-wspieranym-podejmowaniu-decyzji-przekazany-do-konsultacji-publicznych;

https://legislacja.gov.pl/projekt/12392502 (numer projektu: UD80).

[2] Prawa osób z niepełnosprawnościami zostały uregulowane w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. Konwencja ONZ jest pierwszą międzynarodową konwencją odnoszącą się kompleksowo do sytuacji prawnej osób z niepełnosprawnościami. Konwencja ONZ potwierdza podmiotowość osób z niepełnosprawnościami. Konwencja ONZ potwierdza podmiotowość osób z niepełnosprawnościami. najważniejsze znaczenie w kontekście projektowanych przepisów ma art. 12 ust. 3 Konwencji ONZ, z którego wynika zobowiązanie państw-stron do podjęcia odpowiednich środków w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami dostępu do wsparcia, którego mogą potrzebować przy korzystaniu ze umiejętności czynności. prawnych. Ponadto art. 12 ust. 4 Konwencji ONZ zobowiązuje państwa-strony do wdrożenia zabezpieczeń, które zapewnią, iż środki związane z korzystaniem ze umiejętności czynności prawnych będą: respektowały prawa, wolę i preferencje osoby, wolne od konfliktu interesów i bezprawnych nacisków oraz proporcjonalne i dostosowane.

[3] Istotą tej umowy będzie udzielenie osobie wsparcia w wykonywaniu umiejętności czynności prawnych przy prowadzeniu określonych w umowie własnych spraw osoby zlecającej asystę prawną. Projekt przewiduje klauzulę generalną w postaci dobrych obyczajów, którymi powinny się kierować strony umowy, a przyjmujący obowiązki asystenta prawnego będzie zobowiązany powstrzymywać się od nadmiernego wywierania wpływu na swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli przez osobę zlecającą asystę. Przyjmujący obowiązki asystenta prawnego nie będzie mógł podejmować czynności z zakresu zastępstwa pośredniego lub bezpośredniego osoby zlecającej asystę. Projekt zawiera przykłady czynności, które może obejmować umowa. Będą wobec niej stosowane przepisy o zleceniu z wyjątkiem przepisów uregulowanych odmiennie. Umowa zawierana będzie w formie pisemnej pod rygorem nieważności, w celu zabezpieczenia interesów stron. Projekt określa też wymogi, które będzie musiał spełnić przyjmujący obowiązki asystenta prawnego. Osoba zlecająca asystę będzie mogła zawrzeć umowę z więcej niż jednym asystentem prawnym, a projekt określa relacje między asystentami w takim przypadku. Osoba zlecająca asystę będzie miała obowiązek udzielić osobie przyjmującej obowiązki asystenta prawnego wszelkich informacji potrzebnych, do należytego wykonywania obowiązków. Jednocześnie asystent będzie miał obowiązek każdorazowego uzyskiwania zgody osoby zlecającej asystę prawną na powierzenie wykonywania umowy osobie trzeciej. Asysta wygaśnie w razie śmierci osoby zlecającej asystę prawną lub osoby przyjmującej obowiązki asystenta prawnego.

[4] W przeciwieństwie do opieki ustanawianej przez sąd, sam zainteresowany zabezpiecza i reguluje swoje sprawy osobiste oraz majątkowe na wypadek mogącej powstać w przyszłości niepełnosprawności. Jednakże, aby instytucja ta nie była wykorzystywana na szkodę mocodawcy i nie zagrażała pewności obrotu prawnego, wymaga szczególnej regulacji prawnej. Wprowadzana instytucja – nie zaburzając dotychczasowego systemu prawa, a zwłaszcza w tej chwili obowiązujących regulacji w prawie opiekuńczym, spełni oczekiwania społeczeństwa.

[5] To rozwiązanie, wzorowane na regulacji dotyczącej instytucji prokury, wynika z zamierzenia projektodawcy pełnego zabezpieczenia interesów mocodawcy na wypadek, gdy ten nie będzie mógł samodzielnie kierować swoim postępowaniem. Istotne jest przy tym również ułatwienie, usprawnienie i zagwarantowanie pewności czynności prawnych podejmowanych przez osoby trzecie z pełnomocnikiem rejestrowym.

[6] Umocowanie pełnomocnika rejestrowego wygaśnie z chwilą:
1) odwołania pełnomocnictwa rejestrowego;
2) zrzeczenia się wykonywania pełnomocnictwa rejestrowego,
3) śmierci mocodawcy;
4) śmierci pełnomocnika;
5) ustanowienia dla pełnomocnika rejestrowego kuratora reprezentującego;
6) wpisu protokołu poświadczenia pełnomocnictwa rejestrowego udzielonego przez tego pełnomocnika rejestrowego do Rejestr Pełnomocnictw;
7) upływu terminu oznaczonego w pełnomocnictwie rejestrowym;
8) prawomocnego skazania pełnomocnika rejestrowego za przestępstwo popełnione na szkodę mocodawcy;
9) prawomocnego pozbawienia pełnomocnika praw publicznych;
10) uprawomocnienia się postanowienia sądu o zwolnieniu pełnomocnika rejestrowego.

[7] Z uwagi na likwidację instytucji ubezwłasnowolnienia, uchylony został w Kodeksie postępowania cywilnego w księdze II w tytule II w dziale I Rozdział 2 pt.: „Ubezwłasnowolnienie”. Dodany został natomiast w części pierwszej w księdze drugiej w tytule II w dziale I Rozdział 1a i 1b „Sprawy z zakresu kurateli wspierającej i reprezentującej”.

[8] Są to:

1. osobę kuratora wspierającego lub reprezentującego;
2. zakres obowiązków i uprawnień kuratora wspierającego lub reprezentującego;
3. rodzaj spraw lub czynności prawnych dokonywanych przez kuratora reprezentującego w imieniu osoby wspieranej lub przez osobę wspieraną tylko za zgodą kuratora;
4. okres, na jaki ustanawia się kuratora wspierającego lub reprezentującego;
5. terminy składania przez kuratora reprezentującego sprawozdań dotyczących osoby wspieranej oraz rachunków z zarządu jej majątkiem.