Zmiany w KPK: wzmocnienie praw oskarżonego

4 godzin temu

Jednym z głównych celów projektu w części procesowej jest przemodelowanie rozwiązań proceduralnych, zgodnie z założeniami dyrektyw Unii Europejskiej, dotyczących harmonizacji praw procesowych oskarżonego. Prawa te dotyczą: dostępu do tłumacza, dostępu do informacji stanowiących podstawę stosowania zatrzymania i tymczasowego aresztowania oraz prawa do kontaktu z obrońcą.

Najważniejsze założenia zmian

Zmiany przewidziane nowelizacją obejmują:

rozszerzenie prawa do pomocy tłumacza;
zwiększenie prawa dostępu do akt w związku ze stosowaniem zatrzymania i tymczasowego aresztowania;
zmiana momentu uzyskania statusu podejrzanego i związanego z tym prawa do ustanowienia obrońcy;
rozszerzenie prawa podejrzanego do przesłuchania z udziałem obrońcy;
zniesienie ograniczeń poufności kontaktów z obrońcą.

Prawo do pomocy tłumacza (dyrektywa 2010/64/UE)

Projekt omawianej nowelizacji dostosowuje polskie przepisy do wymagań dyrektywy 2010/64/UE w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i pisemnego w postępowaniu karnym, zapewniając oskarżonemu:

rozszerzenie zakresu okoliczności uzasadniających wezwanie tłumacza (art. 72 § 2 KPK);
rozszerzenie katalogu dokumentów do tłumaczenia (art. 72 § 4 KPK);
zapewnienie tłumacza języka migowego (art. 72 § 2a i art. 300 § 1b KPK);
prawo zgłaszania uwag do jakości tłumaczenia (art. 300 § 1a i 1b KPK).

Obecnie tłumacz zapewniany jest tylko przy czynnościach, w których może uczestniczyć oskarżony. Nowelizacja rozszerza to prawo na sytuacje, gdy oskarżony i obrońca mają potrzebę porozumienia się w związku z wniesieniem środka zaskarżenia (np. w celu podjęcia decyzji o tym, czy go wnosić albo uzgodnienia jego treści) lub wniosku dotyczącego toku postępowania (np. wniosku o umorzenie postępowania, wniosku o zwrot sprawy do uzupełnienia istotnych braków postępowania przygotowawczego).

Pomoc tłumacza migowego ma obejmować nie tylko przesłuchanie, ale także udział oskarżonego głuchego lub niemego w rozprawie, posiedzeniach i kontaktach z obrońcą. Zmiany przewidują też obowiązek pouczenia o tym prawie.

Oskarżony uzyska prawo żądania tłumaczenia także innych dokumentów istotnych dla obrony, a nie tylko aktu oskarżenia czy orzeczeń. Obowiązek ten dotyczy tylko dokumentów niezbędnych, a nie całych akt sprawy.

Projekt nie przewiduje odrębnego środka zaskarżenia w razie odmowy tłumaczenia czy zastrzeżeń co do jakości. Zastrzeżenia będzie można zgłaszać w toku sprawy oraz podnosić w apelacji lub kasacji. Nowe przepisy wprowadzają natomiast pouczenia dla oskarżonych o prawie zgłaszania uwag do jakości tłumaczenia.

Prawo do informacji w związku ze stosowaniem zatrzymania i tymczasowego aresztowania (dyrektywa 2012/13/UE)

Proponowane zmiany w art. 156 § 5a, art. 246 § 1a KPK, art. 249a § 1 i art. 250 § 2b KPK mają na celu wzmocnienie prawa do obrony oraz dostosowanie procedury stosowania zatrzymania i tymczasowego aresztowania do standardów konstytucyjnych, unijnych (dyrektywa 2012/13/UE) i strasburskich (ETPCz).

Z orzecznictwa TK i ETPCz wynika, iż dostęp podejrzanego i jego obrońcy do akt i dowodów wskazujących na konieczność stosowania aresztu jest warunkiem rzetelności procedury oraz realizacji zasady równości broni. Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie stwierdzał, iż pozbawienie obrony wglądu w materiały postępowania narusza art. 5 ust. 4 EKPCz. Wprawdzie możliwe jest utajnienie części materiału ze względu na bezpieczeństwo świadków, ale nie może to prowadzić do wyłączenia obrony od informacji kluczowych dla oceny legalności aresztowania. Cel ten może być osiągnięty dzięki instytucji świadka incognito, a nie przez ograniczenie prawa do obrony.

Dlatego projekt przewiduje uchylenie art. 250 § 2b KPK i zmiany przepisów, wprowadzając:

obowiązek poinformowania podejrzanego i obrońcy o skierowaniu do sądu wniosku o zastosowanie aresztu, wraz z pouczeniem o prawie do zapoznania się z aktami,
niezwłoczny dostęp (na wniosek) do materiałów, które stanowiły podstawę wniosku,
możliwość sporządzania przez podejrzanego i obrońcy kopii i odpisów z akt,
prawo zatrzymanego i jego obrońcy wglądu w akta uzasadniające zatrzymanie,
prawo zatrzymanego do wniesienia zażalenia na odmowę udostępnienia akt.

Jednocześnie projekt przywraca treść art. 249a § 1 KPK obowiązującą od 1.7.2015 r., eliminując możliwość wyłączania przez prokuratora określonych dowodów z dostępu obrony. Rozwiązanie z 2016 r., pozwalające na ukrycie zeznań ze względu na bezpieczeństwo świadka, naruszało bowiem standard rzetelnego procesu – sąd nie może opierać się na dowodach niedostępnych dla obrony.

Wprowadzony ma być także nowy art. 246 § 1a KPK, gwarantujący zatrzymanemu i jego obrońcy prawo do wglądu w akta w zakresie informacji, które uzasadniały zatrzymanie. Dotychczas brakowało takiego przepisu, co ograniczało możliwość skutecznego wniesienia zażalenia i stanowiło naruszenie art. 41 ust. 2 oraz art. 51 ust. 3 Konstytucji RP, jak również dyrektywy 2012/13/UE i art. 5 ust. 4 EKPCz.

Łącznie zmiany te mają na celu wzmocnienie gwarancji kontradyktoryjności i równości stron w procedurze aresztowej, a także zapewnienie pełnej zgodności prawa krajowego z europejskimi standardami prawa do obrony.

Prawo do pomocy obrońcy (dyrektywy 2013/48/UE i 2016/1919/UE)

Proponowane zmiany w znacznej części dotyczą przepisów przewidujących prawa oskarżonego do obrońcy. W tym zakresie projektodawca zaproponował zmianę aż 42 przepisów KPK.

Najważniejsza z tych zmian dotyczy przesunięcia momentu uzyskania statusu podejrzanego – status ten przyznawany jest od momentu podjęcia czynności ukierunkowanych na ściganie (art. 71 § 1 KPK). Osoba, wobec której istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, uzyska ten status nie tylko po przedstawieniu zarzutów, ale także przy innych czynnościach nakierowanych na ściganie (np. przeszukanie, zatrzymanie). Od tego momentu podejrzany ma prawo do skorzystania z obrońcy, co podkreślono w art. 244 § 2 i 5 KPK. Pouczenie o tym prawie będzie obowiązkowe.

Obszerne zmiany wprowadza się do art. 301 KPK regulującego prawo podejrzanego do przesłuchania z udziałem obrońcy. Projektowane przepisy art. 301 § 2–10 KPK regulują kwestię konsultacji podejrzanego z obrońcą zarówno przed pierwszym przesłuchaniem (okazaniem), jak również w związku z kolejnymi przesłuchaniami. Przepisy przewidują sposób reagowania organu procesowego w sytuacjach usprawiedliwionego oraz nieusprawiedliwionego niestawiennictwa obrońcy na kolejne przesłuchanie. W pierwszym przypadku – usprawiedliwionego niestawiennictwa – przystąpienie do przesłuchania bez zapewnienia podejrzanemu możliwości konsultacji z obrońcą będzie możliwe wyjątkowo, w warunkach określonych w § 2 (zrzeczenie się prawa do obecności obrońcy przy przesłuchaniu) i § 8 (ograniczenie prawa dostępu do obrońcy). Natomiast nieusprawiedliwione niestawiennictwo obrońcy nie będzie tamowało przesłuchania (art. 301 § 10 KPK).

W projekcie wprowadza się procedurę wyznaczenia „tymczasowego” obrońcy na żądanie, podejrzanego pozbawionego wolności, a także w przypadku stwierdzenia okoliczności uzasadniających obronę obligatoryjną, gdy wyznaczenie obrońcy z urzędu w „zwykłym” trybie określonym w art. 81 § 1 KPK nie jest możliwe przed przystąpieniem do przesłuchania. Obrońca tymczasowy byłby wyznaczany przez organ przeprowadzający czynność pierwszego przesłuchania lub okazania z listy obrońców pełniących dyżur (art. 301 § 5 i 11 KPK).

Inną istotną zmianą jest zniesienie ograniczeń poufności rozmowy z obrońcą. Projekt nowelizacji art. 73 KPK przewidując uchylenie § 2–4 tym samym eliminuje ograniczenia w zakresie poufności kontaktów podejrzanego z obrońcą. Zgodnie z dyrektywą 2013/48/UE i standardami międzynarodowymi (Komentarz ONZ do art. 14 MPPOiP), podejrzany ma prawo do całkowicie poufnych spotkań, rozmów i korespondencji z adwokatem lub radcą prawnym, bez arbitralnych ograniczeń.

Wyjątek dopuszczalny jest tylko wtedy, gdy istnieją obiektywne i udokumentowane przesłanki, iż obrońca współuczestniczy w przestępstwie z podejrzanym. W takim przypadku możliwe jest zastosowanie środka zapobiegawczego, np. zawieszenie w wykonywaniu zawodu (art. 276 KPK), co ma chronić prawidłowy tok postępowania.

Zmiany mają na celu pełne zagwarantowanie prawa do obrony i zgodność polskiego prawa z europejskimi standardami poufności komunikacji z obrońcą.