Zgodnie z art. 60 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, alimenty na byłą żonę lub męża mogą zostać zasądzone, o ile małżonek ten nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i znajduje się w niedostatku. Dostarczanie środków utrzymania następuje tu w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Natomiast w § 2 przepis ten stanowi, iż o ile jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, iż małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się we właściwym zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Alimenty na byłą żonę lub męża stanowią kontynuację powstałego przez zawarcie małżeństwa obowiązku wzajemnej pomocy w zakresie utrzymania i realizowane są mimo rozwodu, aczkolwiek w postaci zmodyfikowanej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2001 r. V CKN 445/00).
Pojęcie niedostatku w kontekście alimentów na byłą żonę lub męża
Zasadniczo przyjmuje się, iż uprawniony do alimentacji w pierwszej kolejności powinien wykorzystać własne możliwości pozyskania dochodu i środków utrzymania, a dopiero w dalszej kolejności, o ile przez cały czas pozostają one niezaspokojone, występować z roszczeniami w stosunku do zobowiązanego (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26 czerwca 2014 r. I ACa 177/14).
W niedostatku znajduje się ten, kto nie może własnymi siłami, pomimo wykorzystania przez niego wszystkich dostępnych legalnie i w granicach rozsądku środków, zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części; a usprawiedliwione potrzeby te takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2000 r. I CKN 872/00).
Pojęcie niedostatku obejmuje więc także usprawiedliwione potrzeby, które nie są w pełni zaspokojone.
W wyroku z dnia 4 sierpnia 1999 r. LEX nr 527137, Sądu Najwyższego przyjął, iż nie aktywność danej osoby ukierunkowana na osiąganie dochodów, a tylko właśnie wysokość dochodów pochodzących z tej aktywności stanowi okoliczność, którą może mieć znaczenie dla oceny niedostatku, wymaganego przez art. 60 § 1 k.r.o.
Z kolei w wyroku z dnia 12 września 2001 r. (sygn akt V CKN 445/2000), Sąd Najwyższy uznał, iż usprawiedliwione potrzeby w rozumieniu art. 60 § 1 k.r.o. uzależnione są od wieku, stanu zdrowia, wykształcenia, zdolności i trybu życia prowadzonego w trakcie związku małżeńskiego przez uprawnionego. Inna np. będzie w tym znaczeniu sytuacja kobiety, która ma zawód poszukiwany na rynku pracy, ale przez lata nie pracowała zawodowo i prowadziła dom (może zatem wykorzystać swoje umiejętności i uzyskiwać dochody, chyba iż nie pozwala jej na to stan zdrowia bądź wiek małoletnich dzieci, których nie chce posyłać do żłobka), od kobiety, która również prowadziła w trakcie małżeństwa dom, gdyż takie były uzgodnienia między małżonkami, nie pracowała zarobkowo i nie może uzyskać w związku z tym świadczeń emerytalnych, a jest w wieku emerytalnym i nie może znaleźć pracy (zob. np. wyrok SN z 12 września 2001 r., V CKN 445/2000, Lexis.pl nr 356480).
Przyjęte w art. 60 § 2 k.r.o. uregulowanie prawne nie daje małżonkowi niewinnemu prawa do równej stopy życiowej z małżonkiem zobowiązanym. Jednakże małżonek niewinny ma prawo uzyskać alimenty na byłą żonę lub męża w wysokości wyższej, niż tylko zaspokajającej usprawiedliwione potrzeby.
Dla oceny, czy warunek przewidziany w art. 60 § 2 k.r.o. został spełniony, istotne jest porównanie każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z hipotetycznym położeniem, jakie istniałoby, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie. Ocena, w jakim zakresie nastąpiło istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego (art. 60 § 2 k.r.o.), zależy od porównania sytuacji, w jakiej niewinny małżonek znalazł się wskutek orzeczenia rozwodu, z sytuacją, w jakiej znajdowałby się, gdyby rozwodu nie orzeczono i gdyby pożycie małżonków funkcjonowało prawidłowo, nie zaś z sytuacją rzeczywiście występującą przed rozwodem (Wyrok Sądu Okręgowego w Sieradzu z dnia 13 sierpnia 2014 r. I CA 225/14).
Obowiązek alimentacyjny małżonka ponoszącego wyłączną winę za rozkład pożycia
Wskazać należy, iż w art. 60 § 2 k.r.o. ustawodawca uregulował tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka ponoszącego wyłączną winę za rozkład pożycia, który nie zależy od tego, czy małżonek niewinny cierpi niedostatek, a wystarczającą przesłanką do orzeczenia alimentów jest pogorszenie się jego sytuacji materialnej wskutek orzeczenia rozwodu. (tak też: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 7 maja 1998 r. III CKN 186/98).
Wykładnia przesłanki “istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego” powinna polegać na porównaniu każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, które by istniało, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby pożycie małżonków funkcjonowało prawidłowo (wyrok Sądu Okręgowego w Suwałkach z dnia 13 listopada 2013 r. I Ca 331/13).
Istotną role pełnią tu również zasady słuszności. Tylko, bowiem zasady słuszności mogą w sposób prawidłowy wyważyć rozstrzygnięcie, jaki w konkretnej sprawie zakres przyczynienia się małżonka winnego może być uznany za “odpowiedni”. Z reguły będzie on się znajdował pomiędzy granicą, poniżej której leży niedostatek, a granicą, której przekroczenie byłoby zrównaniem stopy życiowej obojga rozwiedzionych małżonków. Jak bowiem przyjmuje się powszechnie w piśmiennictwie i judykaturze, obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie sięga – przynajmniej z reguły – tak daleko, aby miał on zapewnić byłemu małżonkowi równą stopę życiową, jednakże nie jest przy tym ograniczony do zaspokajania tylko tych usprawiedliwionych potrzeb, o których mówi art. 60 k.r.o. w § 1.
Dla oceny, czy warunek przewidziany w art. 60 § 2 k.r.o. został spełniony, nie są istotne ewentualne zmiany, jakie nastąpiły w położeniu materialnym małżonka niewinnego w czasie między faktycznym rozejściem się małżonków a orzeczeniem rozwodu, natomiast istotne jest porównanie każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, jakie istniałoby, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 9 września 2009 r. I ACa 565/09).
Nie sposób natomiast przyjąć istnienia obowiązku alimentacyjnego na byłą żonę lub męża w sytuacji, gdy poziom życia obojga rozwiedzionych małżonków jest zbliżony (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2000 r. V CKN 1222/00).
Usprawiedliwione potrzeby rozwiedzionego małżonka, pozostającego w związku nieformalnym (faktycznym), podlegają ocenie z uwzględnieniem także możliwości zarobkowych i majątkowych partnera rozwiedzionego małżonka w tym związku. W przeciwnym wypadku uprawniony do alimentacji rozwiedziony małżonek byłby w sytuacji uprzywilejowanej w stosunku do drugiego z tych rozwiedzionych małżonków, co niewątpliwie godziłoby w zasady współżycia społecznego (art. 5 kc) (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2000 r. II CKN 1015/00).
Przez użycie słów “sąd może orzec”, dał wyraz pewnej swobodzie (nie dowolności) sędziowskiej, która pozwoli sądowi na oddalenie powództwa, jednakże tylko wyjątkowo, gdy będą przemawiały za tym konkretne, bardzo ważne powody. Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie istnieje bowiem obligatoryjnie w każdym bez wyjątku przypadku, gdy tylko spełnione są ogólne przesłanki wyraźnie określone w art. 60 § 2 kro (wyrok z dnia 14 lutego 2001 r. I CKN 1341/00).
Dla uwzględnienia na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. powództwa o alimenty na byłą żonę lub męża niezbędnym jest, by to właśnie rozwód pociągał istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego. Ujawnienie się zatem wskazanych w tym przepisie skutków nawet po wielu latach od orzeczenia rozwodu może uzasadniać uwzględnienie powództwa na podstawie art. 60 § 2 k.r.o., ale tylko wówczas, gdy zostanie ustalone, iż wspomniane skutki są następstwem rozwodu, a nie zostały spowodowane innymi przyczynami (wyrok Sądu Okręgowego w Nowym Sączu z dnia 23 października 2013 r. II Ca 627/13).
Powaga rzeczy osądzonej a alimenty na byłą żonę lub męża
W przedstawionych sprawach powaga rzeczy osądzonej nie stoi na przeszkodzie ponownemu orzekaniu, skoro wyrok dokonujący zmiany ukształtowanego poprzednio stosunku prawnego nie godzi w treść wcześniejszego wyroku, ale z upoważnienia ustawowego (a raczej z istoty rzeczy) potwierdza nową treść tego stosunku, jednak nie wolno zapominać o tzw. prekluzji materiału zebranego w sprawach poprzednich będącego podstawą tamtych orzeczeń. Chodzi o to, aby strona nie mogła powoływać się w różnych sprawach na te same okoliczności faktyczne dla wyciągnięcia odmiennych wniosków (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2000 r. I CKN 945/00).
Pojęcie winy za rozkład pożycia alimenty na byłą żonę lub męża
Istotnym w przedmiocie stwierdzenia winy jest ustalenie czy występuje sprzeczność zachowania się albo postępowania małżonka z normami prawnymi lub zasadami współżycia, określającymi obowiązki małżonków, a sprzeczności tej towarzyszy umyślność lub niedbalstwo tegoż małżonka. Nadto między takim zachowaniem się lub postępowaniem małżonka, a powstałym rozkładem pożycia małżeńskiego musi istnieć związek przyczynowy. Nie każde naruszenie obowiązków małżeńskich stanowić będzie o winie danego małżonka ale tylko te, które miało wpływ na spowodowanie (bądź utrwalenie) rozkładu pożycia małżeńskiego (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 marca 2010 r. I ACa 35/10).
Kodeksowi rodzinnemu i opiekuńczemu w kontekście rozkładu życia małżeńskiego nie jest znane pojęcie winy większej lub mniejszej, dla jej przypisania bowiem wystarczy każde zachowanie strony, które zasługuje na negatywną ocenę i które w jakimkolwiek stopniu przyczyniło się do rozkładu pożycia małżeńskiego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 marca 2010 r. I ACa 46/10).
Orzeczenie rozwodu z winy obu stron oznacza, iż nie można rozróżnić winy większej i winy mniejszej. Małżonek, który zawinił jedną z wielu (kilku) przyczyn rozkładu pożycia, musi być uznany za współwinnego, chociażby drugi małżonek dopuścił się wielu i to cięższych przewinień. Niedopuszczalna jest bowiem kompensata wzajemnych przewinień (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 10 lutego 2004 r. I ACa 1422/03).
Z treści art. 60 § 2 k.r.o. wynika, że jedynie małżonek niewinny w przypadku, gdy rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie jego sytuacji materialnej, może domagać się orzeczenia przez sąd, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się we właściwym zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. Natomiast treść art. 60 § 3 zdanie drugie k.r.o. a contrario wskazuje, iż gdy zobowiązanym do dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu jest małżonek, który został uznany za winnego rozkładu pożycia to obowiązek ten nie jest ograniczony wskazanym w tym przepisie 5-letnim terminem.
Brak jest zatem podstaw do zrównywania sytuacji prawnej małżonków, których wspólnie uznano za winnych rozkładu pożycia małżeńskiego z sytuacją prawną małżonków, których wina nie była ustalana (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 maja 2013 r. III AUa 1571/12).
Wygaśnięcie alimentów na byłą żonę lub męża
Art. 60 k.r.o. w § 3 stanowi, iż obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba iż ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.
Wyjątkowe okoliczności, o jakich mowa w art. 60 § 3, muszą mieć charakter nadzwyczajny co do zdarzeń, które go wywołały (kalectwo wywołane wypadkiem, nagła choroba, utrata dobytku na skutek klęski żywiołowej itd.). Nie są natomiast wyjątkowymi okolicznościami: stopniowy ubytek sił, dolegliwości i schorzenia małżonka uprawnionego dotykające go w miarę upływu czasu (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 3 września 1998 r., I CKN 1029/97, Lexis.pl nr 353775). Wyjątkowe okoliczności uzasadniające przedłużenie obowiązku alimentacyjnego na podstawie art. 60 § 3 mogą zachodzić także po stronie małżonka zobowiązanego, np. nagłe wzbogacenie (uchwała Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 1975 r., III CZP 22/75, OSNCP 1976, nr 3, poz. 46).
Bierne zachowanie zobowiązanego polegające na nieprzeciwstawieniu się dalszemu płaceniu ustalonych w drodze ugody sądowej alimentów po upływie 5-letniego terminu przewidzianego w art. 60 § 3 k.r.o. nie może być potraktowane jako dorozumiana zgoda zobowiązanego na przedłużenie obowiązku alimentacyjnego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 stycznia 2014 r. III AUa 727/13).
Normy Procesowe
Normą procesową, połączoną z opisywanym zagadnieniem, jest Art. 444. kpc, stanowiący, iż małżonek może dochodzić roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka na wypadek orzeczenia rozwodu, jak również na wypadek orzeczenia separacji. Dochodzenie następuje przez zgłoszenie wniosku na rozprawie w obecności drugiego małżonka albo w piśmie, które należy doręczyć drugiemu małżonkowi.
Na temat prawa małżonki rozwiedzionej do renty rodzinnej – czytaj tutaj
O znaczeniu i zasadach orzekania o winie przy rozwodzie – czytaj tutaj
