Czy bank może nie wypłacić gwarancji bankowej choćby jeżeli spełnisz warunki formalne?

Dynamiczne czasy, w których przyszło nam żyć wpływają na to, iż bardzo ciężko przewidzieć jest nam różnego rodzaju wydarzenia i ich konsekwencji na podejmowane przez nas decyzje. Niestabilność ta stwarza ryzyko niewykonania zobowiązania, które może być usprawiedliwione nadzwyczajnymi okolicznościami, uniemożliwiającymi zapłatę. Jedną z forma zabezpieczenia się przed takimi sytuacjami jest właśnie gwarancja bankowa. O tym: czym jest gwarancja bankowa, jak wygląda procedura jej udzielenia oraz czy bank zawsze musi ją nam wypłacić – dowiesz się z tego artykułu.

Czym jest stosunek gwarancji?

Punktem wyjścia do rozmowy na temat gwarancji bankowej jest w pierwszej kolejności odpowiedzenie na pytanie – czym jest w ogóle gwarancja. Powszechnie uważa się, iż gwarancja to stosunek prawny powstający z umów, których wspólną cechą jest to, iż jedna ze stron takiej umowy (gwarant) przyjmuje ryzyko związane z realizacją lub niepowodzeniem danego przedsięwzięcia. Gwarant nie odpowiada za cudzy dług, ale jest zobowiązany wobec beneficjenta gwarancji do własnego świadczenia. Świadczenie to może polegać na naprawieniu szkody poniesionej przez beneficjenta gwarancji wskutek niezaistnienia przyrzeczonego rezultatu (w postaci zaciągania przez osobę trzecią określonego zobowiązania albo spełnienia przez nią określonego świadczenia). Mamy wówczas do czynienia z umową gwarancyjną uregulowaną w art. 391 k.c. o ile natomiast świadczenie gwaranta polega na zapłacie beneficjentowi gwarancji oznaczonej kwoty pieniężnej w związku z określonym zdarzeniem, niezależnie od powstania lub rozmiarów poniesionej przez beneficjenta szkody, mówimy o tzw. gwarancji autonomicznej. Taką postać ma właśnie gwarancja udzielana przez banki na podstawie art. 80 i.n. ustawy prawo bankowe.

Czym jest gwarancja bankowa?

Jak słusznie zauważa prof. Andrzej Koch – obowiązujące ustawodawstwo polskie nie zawiera całościowej definicji umowy gwarancji bankowej. Najważniejszym przepisem tłumaczącym znacznie i funkcje tej gwarancji jest art. 81 Pr. bank. Zgodnie z którym:

Gwarancją bankową jest jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, iż po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, bank ten wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji – bezpośrednio albo za pośrednictwem innego banku.

Uzupełniając to unormowanie o znajomość ukształtowanej od dziesięcioleci praktyki udzielania gwarancji przez banki można powiedzieć, iż przez umowę gwarancji bankowej bank gwarant zobowiązuje się do zapłaty drugiej stronie (beneficjentowi) oznaczonej sumy pieniężnej, jeżeli z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania określonego świadczenia przez jej dłużnika złoży on gwarantowi żądanie zapłaty kwoty gwarancyjnej o określonej treści i formie.

Umowa gwarancji bankowej jest jednym z elementów sytuacji prawnej, na którą składają się trzy następujące stosunki:

1. stosunek waluty- jest to stosunek podstawowy, który zachodzi pomiędzy wierzycielem (beneficjentem gwarancji) a jego dłużnikiem,
2. stosunek pokrycia- stosunek zlecenia gwarancji łączący gwaranta z dłużnikiem beneficjenta,
3. stosunek zapłaty- jest to stosunek gwarancji bankowej powstający w wyniku zawarcia umowy między beneficjentem (wierzycielem w stosunku podstawowym) a gwarantem.

Zauważyć należy, iż między powyższymi stosunkami zachodzą związki funkcjonale, na tle których ujawnia się gospodarcze znaczenie gwarancji. Celem jej jest dostarczenie wierzycielowi (beneficjentowi) łatwo realizowalnego i pewnego zabezpieczenia wierzytelności przysługującej mu wobec dłużnika. Ten ostatni z kolei, dzięki obietnicy gwarancji ze strony banku na podstawie zlecenia jej udzielenia, uzyskuje możność zawarcia kontraktu z wierzycielem[1].

Treść umowy gwarancji bankowej

Zgodnie z regulacjami prawnymi oraz praktyką, do istotnych elementów treści umowy gwarancji bankowej zalicza się:

• zobowiązanie się banku do zapłaty na rzecz beneficjenta oznaczonej kwoty pieniężnej, o ile przed upływem wskazanego terminu wystąpi formalna przesłanka,
• określenie zabezpieczonej gwarancją wierzytelności i osoby dłużnika,
• wskazanie tzw. formalnej przesłanki zapłaty, tj. sposobu i formy, w jakiej beneficjent powinien przedstawić bankowi żądanie zapłaty, np. skierowanie pisemnego żądania zapłaty wraz z oświadczeniem o tym, iż dłużnik nie wykonał zobowiązania,
• wskazanie terminu obowiązywania gwarancji i ewentualnych przesłanek jego przedłużenia.

Procedura udzielenia gwarancji

Dostarczenie gwarancji bankowej jest często wymogiem stawiamy przez jednego z potencjalnych kontrahentów a czasami wręcz wymogiem stawianym przez prawo. Aby wywiązać się z takiego wymogu zainteresowany podmiot zawiera z bankiem umowę zlecenia gwarancji bankowej. Umowa ta ma charakter odpłatny a zleceniodawca w ramach umowy zlecenia gwarancji bankowej zobowiązany jest do zapłaty prowizji. Dr. Karol Szadkowski słusznie przy tym wskazuje, iż tryb zawarcia tej umowy może stwarzać wrażenie, iż mamy do czynienia z jednostronną czynnością prawną banku gwaranta. Zgodnie bowiem z art. 81 ust. 2 Pr. bank. udzielenie gwarancji następuje na piśmie pod rygorem nieważności, co powszechnie interpretowane jest jako wymóg zachowania formy pisemnej tylko dla oświadczenia gwaranta. Regułą jest, iż oświadczenie beneficjenta nie przyjmuje formy pisemnej, zaś wyrażane jest poprzez przyjęcie pisemnego oświadczenia gwaranta (tzw. listu gwarancyjnego). Pamiętać jednak należy, iż źródłem gwarancji jest dopiero umowa zawierana przez bank gwarant z beneficjentem gwarancji o elementach istotnych w treści, o której była mowa wcześniej.

Co przesądza o atrakcyjności gwarancji bankowej nad innymi gwarancjami?

Na atrakcyjność tego rodzaju gwarancji wpływa wiele różnych czynników. Przede wszystkim to, iż w tym przypadku mamy do czynienia z zabezpieczeniem osobistym. Stwarza to możliwość skierowania egzekucji do całego majątku gwaranta. Dodatkowo podkreślić należy, iż zabezpieczenia dostarcza tutaj bank, czyli podmiot, którego możliwość zapłaty są na ogół niepodważalne. O atrakcyjności przesądzać może również bardzo łatwe „uruchomienie” tego zabezpieczenia. Następuje zwykle bowiem poprzez złożenie przez beneficjenta oświadczenia, iż dłużnik nie spełnił świadczenia, wraz z jednoczesnym skierowaniem do gwaranta żądania zapłaty. Takie oświadczenie aktualizuje obowiązek zapłaty sumy gwarancyjnej.

Nieakcesoryjność gwarancji bankowej

Istotną cechę umowy gwarancji bankowej stanowi jej jurydyczna niezależność (nieakcesoryjność) wobec umowy zlecenia gwarancji bankowej, a także – jak się przyjmuje – zabezpieczanego zobowiązania podstawowego. Kontrowersje mogło budzić jednak pytanie o dopuszczalność ukształtowania gwarancji bankowej jako czynności abstrakcyjnej/ nieakcesoryjnej wobec zabezpieczonego zobowiązania. W polskim systemie prawa powszechnie akceptowalna jest zasada kauzalności czynności przysparzających. Problem sprowadza się m.in. do tego, czy przepisy o gwarancji bankowej stwarzały i stwarzają podstawę do wyłączenia gwarancji spod zasady kazualności, a o ile nie, to czy na zasadzie swobody umów strony mogą nadać gwarancji charakter abstrakcyjny.

W tym celu warto przytoczyć przede wszystkim stanowisko SN[2]. Zgodnie, z którym:

„Zawieranie przez bank umowy gwarancyjnej opatrzonej restrykcyjnymi klauzulami odpowiedzialności (np. „gwarant zobowiązuje się do zapłaty beneficjentowi gwarancji oznaczonej sumy pieniężnej nieodwołalnie, bezwarunkowo i na pierwsze żądanie”) jest dopuszczalne, przy czym udzielający takiej gwarancji bank nie może skutecznie powołać się – w celu wyłączenia lub ograniczenia przyjętego na siebie obowiązku zapłaty – na zarzuty wynikające ze stosunku podstawowego, w związku z którym gwarancja została wystawiona (…) Kauzalność gwarancji ubezpieczeniowej nie oznacza, iż zobowiązanie gwaranta staje się zobowiązaniem akcesoryjnym w odniesieniu do stosunku podstawowego, w związku z którym gwarancja została udzielona. Także bowiem ta forma gwarancji zachowuje charakter zobowiązania samodzielnego, w ramach którego gwarant płaci własny, a nie cudzy dług. (…) Gwarancje można podzielić na gwarancje o charakterze abstrakcyjnym oraz kauzalnym. Do grupy pierwszej zalicza się te, w których płatność gwarantowanego świadczenia powinna nastąpić zgodnie z klauzulą „nieodwołalnie i bezwarunkowo, na pierwsze żądanie.”

Jak widać, w orzecznictwie upowszechniło się rozróżnienie tych dwóch kategorii. Przyjmuje się, iż w ramach swobody umów strony mogą ukształtować umowę gwarancji ubezpieczeniowej jako umowę o charakterze kauzalny bądź abstrakcyjnym. Użycie w dokumencie gwarancyjnym, zawierającym postanowienia umowy gwarancyjni ubezpieczeniowej, sformułowań, iż gwarancja ubezpieczeniowa jest płatna na pierwsze żądanie albo iż jest bezwarunkowa, powoduje, iż umowie tej nadano cechy zobowiązania abstrakcyjnego. Taka cecha gwarancji ubezpieczeniowej powoduje, iż żadna ze stron umowy gwarancji ubezpieczeniowej nie może ponosić zarzutów nieważności (causa) bądź jej odpadnięcia.

Od kauzalności i abstrakcyjności gwarancji ubezpieczeniowej należy odróżnić kwestię braku cechy akcesoryjności zobowiązania gwaranta. Zobowiązanie gwaranta z umowy gwarancji ubezpieczeniowej, nie jest zobowiązaniem akcesoryjnym. Ma charakter zobowiązania samodzielnego, którego istnienie nie zależy – tak jak ma to miejsce w przypadku zobowiązania poręczyciela (art. 879 par. 1 k.c.) – od istnienia i zakresu innego zobowiązania, w szczególności zobowiązania dłużnika ze stosunku podstawowego. Istnienie i zakres samodzielnego zobowiązania gwaranta określa sama umowa gwarancji ubezpieczeniowej. Gwarant płaci własny, a nie cudzy dług.

Przejęcie długu zabezpieczonego gwarancją bankową

Zgodnie z art. 82 Pr. bank.:

Przelewu wierzytelności z gwarancji bankowej można dokonać wraz z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej gwarancją.

Pogląd przeważający przypisuje powyższej regulacji takie znaczenie, iż przelew wierzytelności z gwarancji jest dopuszczalny tylko wraz z przeniesieniem zabezpieczonej wierzytelności. Art. 86a Pr. bank. stanowi jednak, iż art. 82 Pr. bank. ma charakter dyspozytywny. Dopuszczalne jest zatem wyraźne oderwanie przez strony umowy zobowiązania gwarancyjnego od zobowiązania zabezpieczonego.

Czy spoczywający na gwarancie obowiązek zapłaty ma charakter bezwzględny?

Chcąc odpowiedzieć na pytanie zadane na samym początku artykułu, tj. czy bank może nie wypłacić nam gwarancji bankowej choćby jeżeli spełnimy warunki formalne – musimy zobaczyć co na ten temat mówi współczesne orzecznictwo. Jednym z pierwszych wyroków dot. tego zagadnienia jest wyrok SN z 25 stycznia 1995 r[3]. Zgodnie z nim; „Bank, który udzielił drugiemu bankowi (kredytodawcy) gwarancji „bezwarunkowej i na pierwsze żądanie”, może uchylić się od spełnienia świadczenia, o ile żądanie beneficjenta stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.).”

Podobnie wyraził się Sąd Apelacyjny w Poznaniu[4], który wskazał, iż „Nadużyciem prawa jest realizacja przez beneficjenta uprawnień przysługujących mu z umowy gwarancji, które wykraczają poza ramy określone celem gwarancji. W takim przypadku niezbędna jest jednak często ocena okoliczności leżących poza stosunkiem gwarancji – w stosunku podstawowym, co w pewnym stopniu osłabia atrakcyjność gwarancji, szczególnie wtedy, gdy jest to gwarancja „na pierwsze żądanie. Z drugiej strony jednak, uzależnienie zapłaty sumy gwarancyjnej jedynie od zgłoszenia przez beneficjenta żądania zapłaty, może prowadzić do niebezpieczeństwa wykorzystania tego rodzaju zobowiązań gwaranta w innych celach niż zabezpieczenie gwarantowanego rezultatu.”

Dodatkowo można przytoczyć Sąd Apelacyjny w Gdańsku[5], który potwierdził powyższe wskazując, iż „niezależnie od abstrakcyjnego charakteru zobowiązania gwarancji, może mieć ona charakter zabezpieczający wykonanie kontraktu (…). Implikuje to konieczność oceny, czy wykorzystanie gwarancji nie wykracza poza jej funkcje zabezpieczające kontrakt, a co za tym idzie konieczność uznania, iż wykonawca kontraktu (który, mimo iż nie jest stroną umowy gwarancji bankowej, ponosi jej koszt ekonomiczny) ma możliwość ochrony przed nadużyciem gwarancji przez beneficjenta. Wydaje się, iż podobnie jak w konstrukcji weksla i weksla in blanco, ogólnie abstrakcyjny charakter gwarancji bankowej bywa w określonych wypadkach przełamywany na rzecz uznania czynności prawnej za kauzalną, w sytuacji gdy czynność ta ma charakter ściśle zabezpieczający wykonanie innej czynności prawnej.”

W związku z tymi orzeczeniami wykształcił się pogląd, zgodnie z którym w niektórych wyjątkowych przypadkach gwarant może odmówić spełnienia świadczenia na rzecz beneficjenta. Chodzi o sytuacje w których żądanie beneficjenta ewidentnie stanowiłoby nadużycie gwarancji. Z takim bezpodstawnym żądaniem wypłaty z gwarancji mamy do czynienia wtedy, kiedy jest ono formalnie w porządku, ale w rzeczywistości kary umowne czy inne roszczenia będące podstawą zapłaty nie istnieją — np. umowa jest nieważna albo skutecznie od niej odstąpiono. Przykładem jest umowa o roboty budowlane, od której wykonawca odstąpił skutecznie na przykład z powodu braków w dokumentacji projektowej, a zamawiający mimo to złożył swoje oświadczenie o odstąpieniu i chce zapłaty z gwarancji kary umownej za zerwanie umowy z winy wykonawcy. Według Przemysław Wierzbickiego: „Z biegiem czasu wydziały gospodarcze coraz śmielej podchodzą do kwestii nadużycia gwarancji. Bardzo często, jeszcze zanim beneficjent gwarancji pozwie jej wystawcę, inicjatywę podejmuje zleceniodawca gwarancji — występując o zabezpieczenie roszczenia i stwierdzenie przez sąd, iż jego kontrahent nie ma prawa żądać zapłaty w danym przypadku. jeżeli sąd takiego zabezpieczenia udzieli, wystawca gwarancji nie może zapłacić — do czasu wyjaśnienia w procesie, czy rzeczywiście beneficjent ma prawo żądać zapłaty.” Praktyka pokazuje, także iż art. 5 k.c. stosuje również do przypadków, w której dochodzi do zmowy pomiędzy beneficjentem gwarancji a zleceniodawcą gwarancji.

Na problematykę możliwości odmowy wypłaty sumy gwarancyjnej można spojrzeć z dwóch stron. Z jednej możliwość odmowy wypłaty, pomimo skierowania do gwaranta żądania spełniającego warunki w niej określone, osłabia funkcję zabezpieczającą tego instrumentu, czyniąc go mniej atrakcyjnym. Z drugiej jednak strony praktyka pokazuje, iż gwarancje bankowe niekiedy są wykorzystywane przez wierzycieli do pokrycia roszczenia, które im nie przysługuje — a także w celu wywarcia presji na kontrahencie poprzez zagrożenie mu nieuprawnionym skorzystaniem z tego instrumentu.

Wydaje się, więc iż co do zasady stanowisko orzecznictwa dopuszczające w pewnych przypadkach odmowę zapłaty sumy gwarancji — a choćby wstrzymanie jej wykonania w postępowaniu zabezpieczającym — zasługuje na aprobatę. . Tego typu rozstrzygnięcia jednak powinny zapadać jedynie wyjątkowo, gdy beneficjent ewidentnie nadużywa swojego prawa i próbuje korzystać z gwarancji niezgodnie z jej przeznaczeniem.

[1] Andrzej Koch, Jacek Napierała „Umowy w obrocie gospodarczym”, Warszawa 2019, s.442

[2] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2014 r. IV CSK 683/13

[3] Wyrok SN z dnia 25 stycznia 1995 r. III CRN 70/94

[4] Wyrok z dnia 29 grudnia 2005 r. I ACa 556/05

[5] Postanowienie z dnia 10 stycznia 2013 r., sygn. akt I ACz 1326/12