Fundacja rodzinna – czym jest? Jakie stwarza możliwości? Kto może ją założyć?

Niedawno Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę o fundacji rodzinnej, co przesądziło o jej niechybnym (bo już w maju 2023 r.) wejściu do obiegu prawnego. Jest to zupełnie nowa i w pewnym stopniu rewolucyjna instytucja, która wymaga opisania w niniejszym artykule. Czym jest fundacja rodzinna? Dla kogo będzie przydatna? Jak ją założyć? Jak funkcjonuje? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdują się poniżej.

Kiedy będzie można zakładać fundacje rodzinne?

Fundacja rodzinna to instytucja nowa w polskim prawie, ale znana systemom prawnym innych państw. Analogiczne lub zbliżone rozwiązania funkcjonują w krajach zachodnich, takich jak na przykład Austria czy Niemcy. W ostatnim czasie parlament zintensyfikował prace nad ustawą w tym zakresie i niemalże jednomyślnie (441 posłów oraz 97 senatorów głosowało za przyjęciem ustawy) przyjęto ustawę. Ostateczny kształt nadany został jej blisko miesiąc temu, tj. 26 stycznia 2023 roku, po rozpatrzeniu przez Sejm poprawek Senatu. 6 lutego natomiast podpisał ją Prezydent, a więc pewnym jest, iż instytucja fundacji rodzinnej pojawi się w polskim systemie prawnym.

Ustawa w życie wejdzie po 3 miesiącach od jej ogłoszenia – dokładnie od 22 maja 2023 r. będzie można zakładać pierwsze fundacje rodzinne i korzystać z ich dobrodziejstw. Warto zatem zapoznać się z założeniami tej instytucji, ponieważ dla wielu przedsiębiorców – w szczególności prowadzących biznes wraz z rodziną – może ona być wyjątkowo przydatna.

Co to jest fundacja rodzinna? Na czym polega prowadzenie fundacji?

Fundacja rodzinna zgodnie z jej ustawową definicją (art. 2 ustawy o fundacji rodzinnej) jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Jej szczegółowy cel wybiera fundator w statucie fundacji, czyli dokumencie określającym podstawy jej działania. Mówiąc prościej, fundacja rodzinna jest podmiotem o charakterze osoby prawnej, który tworzony jest w celach ochrony przedsiębiorstwa (firmy) prowadzonego przez rodzinę lub przynajmniej jej członka. Jej utworzenie skupiona się na zabezpieczeniu firmy i majątku rodzinnego w procesie dziedziczenia. Cała idea fundacji opiera się na sztywny rozdzieleniu biznesu rodzinnego i majątku od samej rodziny. Staje się ona podmiotem, który funkcjonuje celem zarządzania majątkiem firmy prowadzonej przez rodzinę lub jej część, a także zapewnieniu środków dla beneficjentów, a więc – najpewniej – członków rodziny.

Wyróżnić można bowiem dwa podstawowe i główne zadania takiej fundacji. Po pierwsze będzie to możliwość akumulacji majątku i zarządzanie nim przez fundatora, a także zachowanie ciągłości rodzinnej działalności biznesowej. Po drugie wymienić należy możliwość zabezpieczenia przyszłości członków, jako beneficjentów fundacji (a dokładnie rzecz biorąc majątku firmy, który staje się majątkiem fundacji rodzinnej) oraz możliwość zapewnienia im ciągłych środków.

Najistotniejszą zaletą fundacji rodzinnej zdaje się być możliwość zachowania trwałości funkcjonowania rodzinnej firmy w przypadku jej sukcesji. W praktyce bowiem w przypadku śmierci przedsiębiorcy prowadzącego biznes rodzinny, który posiadał kilku spadkobierców, przejęcie przez nich bądź jednego z nich jego prowadzenia (czy to w formie spółki, czy jednoosobowej działalności gospodarczej) wymaga niejednokrotnie szeregu skomplikowanych działań, a ponadto naraża rodzinę na wewnętrzne konflikty, które mogą być zagrożeniem dla działania firmy. Stworzenie fundacji rodzinnej, będącej jednym podmiotem zarządzającym firmą i jej majątkiem, pozwoli uniknąć tych komplikacji.

Reasumując zatem tę część: fundacja rodzinna będzie niezależnym podmiotem (osobą prawną), której fundator przekazywać będzie firmę i majątek rodzinnego przedsiębiorstwa, by ta profesjonalnie nimi zarządzała bez zagrożenia dla trwałości, rentowności i wydajności biznesu. Fundacja rodzinna stanowi także zabezpieczenie dla kręgu beneficjentów wskazanych przez fundatora – mowa tutaj przede wszystkim o jego rodzinie, która wraz z nim prowadziła firmę lub też była za jego życia realnymi jej beneficjentami.

Jak założyć fundację rodzinną?

Ustawodawca wyróżnił dwa tryby zakładania fundacji rodzinnej. Niezależnie od wyboru któregoś z nich i tak należy spełnić pewne uniwersalne formalności, które opisano poniżej.

Fundacja rodzinna założona może być wyłącznie przez fundatora. Tym z kolei zostać może jedynie osoba fizyczna, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Kolejnym każdorazowym wymogiem jest złożenie przez nią oświadczenia woli o założeniu fundacji rodzinnej. I to zrobić może na dwa sposoby, które wymagają formy aktu notarialnego:

1. Oświadczenie złożone w akcie założycielskim;
2. Oświadczenie złożone w testamencie.

Kluczową różnicą wyróżnioną przez ustawodawcę między powyższymi jest to, iż fundacja założona dzięki aktu założycielskiego może posiadać wielu fundatorów, a ta, której „założycielskie” oświadczenie woli złożono w testamencie, tylko jednego. Wynika to już z samej systematyki przepisów spadkowych (brak testamentów „wspólnych”), ale także i wyróżnione zostało w ustawie o fundacji rodzinnej.

Sam fundator może w statucie powierzyć wykonywanie swoich obowiązków innej osobie (określając dokładnie ich zakres), a o ile fundatorów jest więcej, to prawa i obowiązki wykonują wspólnie (choć także i w tym zakresie statut może wprowadzić odmienne postanowienia). Co także warte podkreślenia, fundator nie odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej.

W dalszej kolejności, po złożeniu opisanego oświadczenia woli, do powstania fundacji rodzinnej wymagane jest (art. 17 oraz art. 21 i nast. ustawy o fundacji rodzinnej):

1. Ustalenie statutu;
2. Sporządzenie spisu mienia;
3. Ustanowienie organów fundacji
4. Wniesienie przez fundatora mienia na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, ale nie niższej niż 100.000,00 zł;
5. Wpisanie fundacji do rejestru fundacji rodzinnych.

Sama fundacja – podobnie jak spółki kapitałowe przed wpisaniem do Krajowego Rejestru Sądowego – w momencie sporządzenia aktu założycielskiego lub ogłoszenia testamentu, staje się fundacją rodzinną „w organizacji”. Osobowość prawną oraz możliwość „pełnego” funkcjonowania uzyskuje ona dopiero z chwilą wpisu do rejestru.

Wszystkie z opisanych powyżej kroków muszą być spełnione, by fundacja zaczęła funkcjonować.

Statut i lista beneficjentów

Najważniejszym aktem związanym z funkcjonowaniem fundacji – obok samego aktu założycielskiego – jest statut fundacji. Ustala go fundator i to w nim określane są najistotniejsze kwestie takie jak nazwa i siedziba, prawa i obowiązki fundatora, sposób działania, wartość funduszu założycielskiego, zasady powoływania i odwoływania członków czy beneficjentów fundacji z zakresem ich uprawnień oraz wiele innych. Szczegółowe wymagania dot. statutu określa rozdział 5 ustawy o fundacji rodzinnej, a więc art. 26 i następne.

Ustawa przewiduje także status beneficjenta. Kto może być beneficjentem fundacji rodzinnej? Może nim być osoba fizyczna, sam fundator, ale także w pewnym zakresie organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego. Uzyskanie statusu beneficjenta wymaga umieszczenie danej osoby na liście beneficjentów, co do której wymagania opisane są w art. 32 ustawy o fundacji rodzinnej. Zasady prowadzenia listy beneficjentów, sposób ich określania, a także zakres przysługujących im praw powinien być określony w statucie.

Organy fundacji

Ustawodawca wymienił także podstawowe organy, przy pomocy których działa fundacja rodzinna. Są to: zarząd, rada nadzorcza oraz zgromadzenie beneficjentów. Każde z nich posiada ustawowo przewidziane, odrębne funkcje.

Głównym organem jest rzecz jasna zarząd. To on odpowiada za prowadzenie i reprezentację fundacji. Zobowiązany jest także do realizowania celów, jakie fundator ustanowił w statucie fundacji, ale także i na przykład prowadzenie listy beneficjentów czy dbanie o płynność finansową i wypłacalność spółki.

Rada nadzorcza, jak określa art. 64 ustawy o fundacji rodzinnej, jest organem fakultatywnym – to fundator decyduje, czy ją ustanowi, chyba iż liczba beneficjentów przekracza 25 osób, to wówczas obowiązkowo musi powstać rada nadzorcza. Jej członkowie są co do zasady powoływani na 5-letnią kadencję, chociaż statut może stanowić inaczej. Podstawowe zadania rady nadzorczej to sprawowanie funkcji nadzorczych do zarządu w zakresie przestrzegania prawa i postanowień statutowych. Statut rzecz jasna może rozszerzyć te uprawnienia, w szczególności poprzez określenie, iż zarząd jest obowiązany uzyskać zgodę rady przed dokonaniem określonej czynności.

Zgromadzenie beneficjentów to natomiast organ obligatoryjny w każdych warunkach. Tworzone jest ono ze wszystkich beneficjentów, którym w statucie przyznano uprawnienia do uczestnictwa w nim. Co do zasady zwołuje je zarząd, chyba iż fundator przewidział odrębne postanowienia w tym zakresie w statucie. Jego zasadniczym zadaniem jest – podobnie jak w analogicznych organach w spółkach prawa handlowego – podejmowanie najważniejszych uchwał w zakresie bieżącej działalności fundacji.

Czy fundacja rodzinna może prowadzić działalność gospodarczą?

Odpowiedź na to pytanie wynika wprost z ustawy. Art. 5 przesądza, iż fundacja rodzinna może prowadzić działalność gospodarczą, ale tylko w ograniczonym zakresie. Oznacza to, iż fundacja nie może działać w sposób nieograniczony jak przedsiębiorca, ale tylko i wyłącznie w ramach katalogu czynności wymienionych w ustawie. Są to działania wprost wiążące się z celami, jakie ma fundacja, a uniemożliwienie jej ich prowadzenia – co początkowo, na etapie prac legislacyjnych było rozważane – wypaczyłaby w określonym zakresie sens powoływania samej instytucji.

Do najważniejszych, dozwolonych ustawą, obszarów działalności gospodarczej fundacji rodzinnej należą te w zakresie: zbywania mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia; najmu, dzierżawy lub podobnych stosunków prawnych, przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwa w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach, nabywania i zbywania papierów wartościowych i podobnych instrumentów finansowych, udzielania pożyczek określonym podmiotom , obrotu zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej, produkcji rolnej w wymienionym w ustawie zakresie, a także gospodarki leśnej.

Na interesujące rozwiązanie mobilizujące fundatora i organy fundacji do przestrzegania powyższych przepisów zdecydował się ustawodawca. Wprowadził on bowiem wyższy niż ogólny, 25% podatek CIT, który to fundacja zapłaci jedynie od dochodów uzyskanych z działalności gospodarczej innej niż w ta opisana w ustawie. Instytucja fundacji rodzinnej wprowadzana zatem jest w jasnym celu i ustawa skonstruowana jest tak, by ten cel realizować. Nie jest nim bowiem szerokie prowadzenie działalności gospodarczej jako takiej, bo na tę okoliczność funkcjonują spółki prawa handlowego, więc – m.in. przez rozwiązania podatkowe – ustawodawca zniechęcić chce przyszłych założycieli fundacji do wykorzystywania jej jako podmiotu zasadniczo prowadzącego działalność gospodarczą.

Opodatkowanie fundacji rodzinnej – kwestie podstawowe

Analizując po kolei poszczególne zagadnienia podatkowe, wyjść należy od momentu założenia fundacji. Zarówno samo założenie, jak i wpłacenie majątku nie będzie w żaden sposób opodatkowane – nie tylko ominiemy podatek CIT, ale także i podatek od czynności cywilnych, a fundator nie zapłaci PIT. Tak samo – jak zasygnalizowano powyżej – nie będzie podlegała opodatkowaniu działalność gospodarcza fundacji rodzinnej realizowana w zakresie dozwolonym przez ustawę. Pozostała działalność gospodarcza opodatkowana będzie podwyższonym podatkiem CIT o wysokości 25%.

W przypadku likwidacji natomiast tak kolorowo nie jest – rozdysponowanie majątku będzie podlegać 15% opodatkowaniu CIT.

Taka sama stawka podatku CIT obowiązywać będzie w sytuacji świadczenia na rzecz beneficjenta.

Są to zasadniczo trzy podstawowe sytuacje, w których fundacja będzie zobowiązana do zapłaty podatku (inna działalność gospodarcza 25% CIT, rozdysponowanie majątku po likwidacji 15% CIT oraz świadczenie na rzecz beneficjentów – 15% CIT.

Na koniec warto także opisać sytuację beneficjentów będących osobami fizycznymi, którzy otrzymują świadczenia z fundacji. Co do zasady są oni bowiem zobowiązani do zapłaty 15% podatku PIT. Podatkowanie ma zatem charakter podwójny – po pierwsze wobec fundacji 15% CIT z rozdysponowania majątku, a następnie 15% PIT wobec beneficjenta. Ustawodawca przewidział jednak zwolnienie z podatku PIT dla osób z tzw. „grupy zero”, a więc dla grona beneficjentów stanowiących najbliższą rodzinę fundatora. Mowa tutaj dokładnie o: małżonku fundatora, wstępny fundatora, zstępnym fundatora, rodzeństwie fundatora, pasierbie fundatora, ojczymie fundatora lub macosze fundatora. Oni nie będą zobowiązaniu do odprowadzania podatku dochodowego do świadczeń uzyskanych od fundacji.

Czy warto założyć fundację rodzinną?

Fundacja rodzinna jest niewątpliwie ciekawą, skutecznie funkcjonującą za granicą oraz rozwojową opcją dla wielu przedsiębiorców. Trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąć na obecnym etapie, jak przyjmie się ona w naszym państwie oraz jak odnajdzie się w obrocie prawnym, ale w swoim teoretycznym kształcie ma szansę stanowić duże ułatwienie dla wszelkich przedsiębiorców, którzy prowadzą rodzinne firmy i którym zależy, by ich ciągłość została zachowana i niezachwiana. Do tej pory poszczególni przedsiębiorcy zmuszeni byli kreatywnie podchodzić do zabezpieczenia sukcesji poprzez kreowanie zewnętrznych podmiotów lub odpowiedniego konstruowania testamentów, co i tak nie zapewniało 100% gwarancji bezpieczeństwa.

Fundacja rodzinna daje natomiast możliwość pełnej realizacji interesów fundatora oraz zabezpieczenia zarówno majątku, jak i interesów poszczególnych spadkobierców. Mowa tutaj zarówno o sferze stricte majątkowej, jak i tej osobistej, wszak w przypadku spadkobrania przedsiębiorstwa w grę wchodzić może próba sił i ambicji między spadkobiercami. Co także istotne, w swoim założeniu instytucja fundacji rodzinnej jest na tyle nieskomplikowana, iż powinna być dostępna nie tylko dla dużych firm dysponujących szerokim materiałem, ale także i małych lub średnich przedsiębiorców zarządzających rodzinnym biznesem.

Ponieważ w ramach działań Kancelarii śledzimy proces legislacyjny oraz wdrożeniowy dotyczący fundacji rodzinnej, z chęcią podejmiemy się wszelkich zleceń jej dotyczących. Mowa tutaj nie tylko o samym przygotowaniu potrzebnych dokumentów, ale także doradztwie w zakresie samego zapotrzebowania na stworzenie fundacji w konkretnym przypadku, określeniu odpowiedniego zarządzania majątkiem czy ocena wszelkich opcji biznesowo-prawnych, które warunkowałyby jej założenie oraz kształt.

Zachęcamy zatem do kontaktu bezpośrednio przez kanały dostępne na stronie Kancelarii, ale także telefonicznie lub mailowo!