2 miesięcy temu
Żadna ze skontrolowanych świętokrzyskich szkół nie zapewniała prawidłowej i rzetelnej organizacji kształcenia obronnego w klasach mundurowych. Najpoważniejsze nieprawidłowości polegały na nierzetelnym prowadzeniu procesu rekrutacji, braku wymaganego ubezpieczenia uczniów NNW na czas wojskowych zajęć praktycznych oraz niezrealizowaniu od 30% do choćby 60% zaplanowanych treści programowych w ramach szkolenia obronnego. Mimo tych zaniedbań i uchybień, większość szkół pozwoliła uczniom uzyskać wysoki lub zadowalający poziom przygotowania do dalszej nauki i pracy w służbach mundurowych. Dalszą karierę zawodową związało z wojskiem, policją i innymi służbami ok. 30% absolwentów klas certyfikowanych i klas z innowacją wojskową.
Modele edukacji obronnej w Polsce
Sposoby organizacji kształcenia wojskowego w szkołach średnich można podzielić na trzy rodzaje. Po pierwsze, klasy z innowacją wojskową tworzone na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu (z dnia 9 kwietnia 2002 r.). Część szkół prowadzących klasy z innowacją wojskową przystąpiło od roku szkolnego 2017/2018 do opracowanego w MON Programu Certyfikowanych Wojskowych Klas Mundurowych. Celem utworzenia tych klas było usystematyzowanie i ujednolicenie procesu szkolenia wojskowego, a w efekcie poprawa jakości tego procesu. Kształcenie w klasach certyfikowanych realizowano na podstawie programu dostosowanego do wyzwań stojących przed nowoczesną armią. Do roku szkolnego 2023/2024, tj. zakończenia nauki absolwentów ostatniej edycji Programu, wzięły w nim udział 124 licea i technika w całym kraju.
Od roku szkolnego 2020/2021 szkoły uczestniczące w Programie CWKM mogły wnioskować o możliwość utworzenia oddziałów przygotowania wojskowego (OPW). W następnych latach z takim wnioskiem mogły występować także inne szkoły. W roku szkolnym 2021/2022 OPW funkcjonowały w 147 liceach i technikach. Minister Obrony Narodowej zezwolił na utworzenie w kolejnych latach następnych 286 OPW. Zasady funkcjonowania OPW zostały określone w Prawie oświatowym i rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej w sprawie szkolenia w oddziale przygotowania wojskowego. Celem kształcenia wojskowego w OPW (podobnie jak w klasach certyfikowanych) było wzmocnienie edukacji obronnej, zasilenie rezerw osobowych Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej i Wojsk Obrony Terytorialnej ochotnikami, którzy po odbyciu służby przygotowawczej rozpoczęliby etap szkolenia specjalistycznego, a także przygotowanie uczniów do pomocy w sytuacjach kryzysowych. Od roku szkolnego 2020/2021 do 2023/2024 w OPW kształciło się odpowiednio ok. 2500, 6500, 13 300 i 25 000 uczniów. Absolwenci klas certyfikowanych oraz OPW mogli skorzystać z preferencyjnych warunków odbycia podstawowej służby wojskowej.
Specyfika edukacji w województwie świętokrzyskim
W okresie objętym kontrolą, tj. od 1 września 2020 r. do 25 kwietnia 2024 r., w województwie świętokrzyskim funkcjonowały klasy uruchomione na podstawie innowacji wojskowej, klasy certyfikowane i OPW, do których w każdym z lat szkolnych 2020/2021–2023/2024 uczęszczało średnio po 2162 uczniów. W klasach tych objęto edukacją obronną: średnio po 780 uczniów w klasach z innowacją wojskową realizowaną w 10 szkołach, od 53 do 183 uczniów w klasach certyfikowanych prowadzonych w trzech szkołach, od 137 do 490 uczniów OPW utworzonych w dziewięciu szkołach (w tym pięciu niepublicznych).
Uczniowie klas mundurowych stanowili w latach 2020-2023 ok. 8% uczniów techników i liceów w województwie. O znaczeniu kształcenia obronnego w województwie świętokrzyskim może świadczyć fakt, iż we wrześniu 2022 r. w Kielcach odbyła się ogólnopolska inauguracja roku szkolnego 2022/2023 klas mundurowych (w ramach rozpoczęcia XXX Międzynarodowego Salonu Przemysłu Obronnego).
W klasach mundurowych funkcjonujących w województwie świętokrzyskim, realizowano w latach szkolnych 2020/2021–2023/2024 różne programy edukacji obronnej. Kontrola NIK została podjęta w celu oceny schematy organizacji edukacji obronnej przez szkoły publiczne. Ocenie poddano także jakość przekazywanej wiedzy i umiejętności w kontekście standardów stosowanych w Siłach Zbrojnych RP. Kontrola miała ocenić możliwości dalszego kształcenia i kontynuowania kariery przez absolwentów w wojsku lub innych służbach mundurowych. Jej celem było także ustalenie czy w ramach klas z innowacją wojskową, klas certyfikowanych i OPW realizowane są cele edukacyjne pozwalające na kształtowanie potencjału obronnego uczniów tych klas, z uwzględnieniem specyfiki regionu świętokrzyskiego.
Kontrolą objęto sześć szkół publicznych realizujących modele kształcenia obronnego reprezentatywne dla rozwiązań stosowanych w województwie świętokrzyskim, tj. prowadzące tylko klasy z innowacją wojskową (dwie szkoły), łączące kształcenie obronne realizowane w OPW lub w klasach certyfikowanych z wdrożeniem innowacji pedagogicznej o profilu wojskowym (trzy szkoły) oraz prowadzące tylko klasy certyfikowane i OPW (jedna szkoła).
Opis grafikiUczniowie realizujący kształcenie obronne w kontrolowanych szkołach (lata szkolne 2020/2021–2023/2024)
| 161 | 71 | 29 | 146 | 58 | 465 |
| 156 | 65 | 48 | 138 | 57 | 464 |
| 152 | 101 | 78 | 133 | 51 | 515 |
| 162 | 98 | 95 | 155 | 39 | 549 |
| 113 | 39 | 23 | 175 |
| 112 | 40 | 49 | 201 |
| 108 | 18 | 25 | 151 |
| 53 | - | - | 53 |
| 23 | - | 23 |
| 41 | - | 41 |
| 68 | - | 68 |
| 92 | 30 | 122 |
Źródło: opracowanie na podstawie ustaleń kontroli NIK
Niedostateczne przygotowanie szkół
Pięć szkół prowadziło klasy z innowacją wojskową (w tym trzy z nich także OPW lub klasy certyfikowane). W roku szkolnym 2023/2024 objęto kształceniem obronnym w ramach całych oddziałów lub grup międzyoddziałowych corocznie od 39 do 162 uczniów (tj. od 25% do 100% uczniów z tych szkół), przy czym w odniesieniu do dwóch szkół zauważono w roku szkolnym 2023/2024 wyraźny spadek zainteresowania tym kierunkiem edukacji. Mogło to wynikać z nieorganizowania przez szkoły zajęć praktycznych w jednostkach wojskowych. Największą popularnością edukacja obronna cieszyła się w szkole, w której klasy z innowacją wojskową funkcjonowały równolegle z OPW. Zdaniem NIK warto propagować takie rozwiązania w organizacji kształcenia obronnego.
W OPW i klasach certyfikowanych wdrożono programy opracowane przez MON, które obejmowały podstawy wychowania wojskowego, szkolenie bojowe, szkolenie logistyczne i zajęcia z wybranych zagadnień prawa. Zajęcia dotyczące musztry i regulaminów wojskowych stanowiły niewielką część zaplanowanych zagadnień programowych. W klasach mundurowych z innowacją wojskową opracowano programy autorskie kształcenia obronnego zaplanowane na 90 do 225 godzin zajęć wojskowych realizowanych przez dwa, trzy lub cztery lata nauczania. Programy autorskie były w ocenie NIK niedopracowane. W dwóch szkołach nie zrealizowano od 30% do 60% treści programowych, w tym zrezygnowano z praktycznych zajęć wojskowych na rzecz zajęć z musztry, która stanowiła 40% ogółu przewidzianych w tych programach godzin. Programy autorskie przyjęte w trzech szkołach nie zostały opracowane rzetelnie, gdyż były wewnętrznie niespójne lub niezgodne z przepisami oświatowymi. W trzech szkołach stwierdzono nieprawidłowości w konstruowaniu ramowych planów nauczania dla klas mundurowych. Polegały one m.in. na nieuwzględnieniu w planach nauczania przedmiotów przewidzianych w programie innowacji. W dwóch szkołach prowadzących OPW nie zapewniono uczniom (do czasu kontroli NIK) ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków podczas zajęć praktycznych oraz dojazdu na zajęcia i powrotu z zajęć. Nieprawidłowości wynikały z nieznajomości przepisów oświatowych przez dyrekcje szkół.
Pięć szkół zawarło umowy z jednostkami wojskowymi w celu realizacji zajęć praktycznych, a jedna – z organizacją pozarządową działającą w obszarze obronności. Jednocześnie tylko w trzech z nich porozumienia te zostały faktycznie zrealizowane. W pozostałych szkołach na przeszkodzie stanęły liczne zadania służbowe jednostek wojskowych. Zdaniem NIK, szkoły realizujące edukację obronną powinny ubiegać się o wsparcie tego kształcenia w resorcie obrony lub organizacjach pozarządowych.
W pięciu szkołach niewłaściwie przygotowano lub przeprowadzono proces rekrutacji uczniów do klas mundurowych. Regulaminy rekrutacji obowiązujące w czterech szkołach nie zostały sporządzone rzetelnie, a zamieszczone w nich sposoby przeliczania wyników ze świadectwa ukończenia szkoły podstawowej były niezgodne z przepisami oświatowymi. Nieprawidłowości te polegały na wykorzystaniu programu próby sprawnościowej, który nie został przedstawiony radzie pedagogicznej do akceptacji, a także bezpodstawnym wymaganiu od uczniów klas z innowacją wojskową zaświadczeń o stanie zdrowia. Prawie połowie uczniów, których dokumentację zbadała NIK, niewłaściwie wyliczono punktację na podstawie świadectwa ukończenia szkoły podstawowej (większości z nich zaniżono wyniki), a w innej szkole komisja rekrutacyjna podjęła decyzję o przyjęciu uczniów, którzy nie uzyskali minimalnej liczby punktów, co miało wynikać z niedostatecznej liczby prawidłowo zakwalifikowanych kandydatów.
Kształcenie wojskowe
Kandydaci przyjęci do klas mundurowych charakteryzowali się dobrą sprawnością fizyczną. Aż 82% uczniów rozpoczynających kształcenie w roku szkolnym 2023/2024 uzyskała w szkole podstawowej ocenę bardzo dobrą lub celującą z wychowania fizycznego i bardzo dobrą lub wzorową z zachowania. Większość uczniów OPW uzyskała powyżej 60% punktów w próbie sprawnościowej. Wyniki egzaminu ósmoklasisty, które uzyskali kandydaci do klas mundurowych, były na ogół niższe od średniej dla województwa świętokrzyskiego.
Kontrola wykazała braki w podstawowych pomocach dydaktycznych w części szkół. Tylko cztery szkoły dysponowały odpowiednimi warunkami lokalowymi i wyposażeniem pozwalającym na realizację zagadnień zaplanowanych w programie szkolenia. Uczniowie pięciu (z sześciu szkół objętych kontrolą) realizowali zajęcia na strzelnicach szkolnych. Zajęcia odbywały się na zewnętrznych strzelnicach pneumatycznych, strzelnicach wirtualnych lub w ramach wyjazdów na strzelnice sportowe w innym mieście. W trzech szkołach prowadzących klasy mundurowe z innowacją wojskową zakup umundurowania musieli sfinansować rodzice, gdyż jak wyjaśniono szkoły nie dysponowały odpowiednimi środkami. Wyniki kontroli NIK wskazują jednak, iż dyrektorzy szkół nie wnioskowali do organów prowadzących o takie środki.
W dwóch szkołach nie osiągnięto zaplanowanych efektów kształcenia obronnego. Edukacja obronna nie była objęta adekwatnym nadzorem pedagogicznym dyrektorów szkół, Świętokrzyskiego Kuratora Oświaty oraz Ministra Obrony Narodowej.
Pomimo powyższych nieprawidłowości, uczęszczanie do klas mundurowych sprzyjało zwiększeniu potencjału obronnego młodzieży. Wskazują na to: wysokie wyniki nauczania edukacji obronnej uczniów OPW i klas certyfikowanych, którzy na zakończenie lat szkolnych 2021/2022 i 2022/2023 uzyskali w większości bardzo dobre lub celujące wyniki nauczania z przedmiotów wojskowych (średnia ocen od 4,5 do 5,2), bardzo dobra frekwencja na zajęciach, uzyskanie przez prawie wszystkich absolwentów certyfikatów ukończenia szkolenia wojskowego. Edukacja obronna nie przeszkadzała w realizacji podstawy programowej nauczania ogólnego: ponad połowa uczniów najbardziej zainteresowanych edukacją obronną (tj. osiągających bardzo dobre wyniki) uzyskiwała także co najmniej dostateczne oceny z przedmiotów maturalnych. Uczniowie klas z innowacją wojskową osiągnęli dobre wyniki (średnia od 3,9 do 5,1) i zadowalającą frekwencję oraz uzyskiwali certyfikaty szkolenia z pierwszej pomocy lub udziału w zajęciach wojskowych, a udział w zajęciach pozwolił im na uzyskanie praktycznych umiejętności (np. strzeleckich, udzielania pierwszej pomocy). W ocenie NIK, powyższe wyniki mogą stanowić dobry prognostyk do dalszego kształcenia. Najwyższe wyniki uzyskali uczniowie klas certyfikowanych i OPW.
Dodatkowo, uczniowie chętnie uczestniczyli w aktywnościach obronnych w postaci zawodów proobronnych, w których osiągali wymierne sukcesy, i w przedsięwzięciach patriotycznych. Dalszą karierę zawodową związało ze służbami mundurowymi ok. 30% absolwentów klas certyfikowanych i klas z innowacją wojskową.
Opis grafikiUdział uczniów klas mundurowych w zawodach o charakterze obronnym i w przedsięwzięciach patriotycznych
| 69 | 68 | 100 | 100 |
| 60 | 60 | 100 | 100 |
| 77 | 78 | 94 | 94 |
| 62 | 62 | 64 | 79 |
| 14 | 14 | 78 | 80 |
| 40 | 40 | 33 | 33 |
Źródło: opracowanie na podstawie ustaleń kontroli NIK
Wnioski
do Ministra Obrony Narodowej o:
- zapewnienie wsparcia logistyczno-praktyczne ze strony instytucji wojskowych dla szkół prowadzących kształcenie obronne w klasach mundurowych z innowacją wojskową. Wsparcie to mogłoby dotyczyć np. możliwości korzystania z bazy dydaktycznej, sprzętu, wiedzy i doświadczenia żołnierzy jednostek wojskowych;
- zapewnienie skutecznego nadzoru pedagogicznego nad realizacją tej części programu szkolenia, która odbywa się w szkołach prowadzących OPW.
Do Świętokrzyskiego Kuratora Oświaty o:
- zapewnienie skutecznego nadzoru nad prawidłowym projektowaniem, realizacją i ewaluacją autorskich programów edukacji obronnej w klasach mundurowych, a także wsparcia nauczycieli i dyrektorów szkół w działaniach służących poprawie istniejących lub wdrożeniu nowych rozwiązań w zakresie upowszechnienia świadomości obronnej wśród uczniów;
- propagowanie dobrych praktyk w zakresie prowadzenia edukacji obronnej uczniów;
Do organów prowadzących szkoły o:
- zapewnienie finansowania zadań edukacyjnych wynikających z realizacji edukacji obronnej w klasach mundurowych, w tym w zakresie doposażenia szkół, zakupu mundurów, transportu młodzieży na zajęcia praktyczne i ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków podczas zajęć oraz dojazdu na zajęcia i powrotu z nich.
Do dyrektorów szkół o:
- wzmocnienie nadzoru nad przygotowaniem i przeprowadzeniem procesu rekrutacji do klas mundurowych oraz dokumentowaniem przeprowadzanych zajęć;
- zapewnienie wsparcia organizacyjnego w prawidłowej realizacji programu szkolenia i programów autorskich z zakresu edukacji obronnej;
- rzetelne sporządzanie ramowych planów nauczania w klasach mundurowych, w tym w zakresie wykorzystania godzin do dyspozycji dyrektora zgodnie z § 2 ust. 1 pkt 4 lit. a rozporządzenia w sprawie planów nauczania;
- przekazywanie uczniom i ich rodzicom rzetelnych informacji dotyczących kształcenia w klasach mundurowych;
- nawiązywanie współpracy z organizacjami proobronnymi, instytucjami wojskowymi w celu realizowania inicjatyw mających na celu kształtowanie potencjału obronnego uczniów.
