2 miesięcy temu
Instytucje państwowe, co do zasady, adekwatnie realizowały przypisane im zadania w zakresie poszukiwania osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiarem sprawiedliwości. Choć skala stwierdzonych nieprawidłowości nie była duża, to jednak zdaniem NIK zidentyfikowane w trakcie kontroli problemy o charakterze systemowym miały negatywny wpływ na skuteczność realizowanych działań. Problemy te dotyczyły głównie kwestii kadrowych oraz funkcjonujących rozwiązań prawnych i organizacyjnych.
Skuteczność funkcjonowania systemu wymiaru sprawiedliwości powinna być oceniana zarówno przez pryzmat szybkości wykrycia i sprawiedliwego osądzenia sprawcy, jak również nieuchronnego odbycia zasądzonej kary. Ma to szczególne znaczenie w przypadku skazanych na odbycie kary bezwzględnego pozbawienia wolności. Niejednokrotnie sprawcy przestępstw starają się uniknąć odbycia wymierzonej kary, dopuszczając się w tym czasie kolejnych naruszeń prawa. Ponadto obecność Polski w strefie Schengen sprawia, iż osoby poszukiwane mogą bez większych przeszkód opuścić kraj, przez co ich skuteczne poszukiwanie i zatrzymywanie jest utrudnione.
Dostrzegając bardzo duże zaangażowanie funkcjonariuszy i pracowników Policji, Służby Więziennej, Straży Granicznej oraz wymiaru sprawiedliwości w realizację zadań, należy zauważyć, iż przeprowadzona kontrola pozwoliła na zidentyfikowanie szeregu nieprawidłowości, uchybień i braków, w tym na poziomie systemowym oraz obszarów wymagających poprawy. Jednak z uwagi na niejawny charakter kontroli nie wszystkie z nich mogą być przedstawione w jawnym komunikacie prasowym.
Ustalenia kontroli
Zidentyfikowane w wyniku kontroli problemy o charakterze systemowym wpływały głównie na funkcjonowanie Policji, która odgrywa kluczową rolę w zapewnieniu adekwatnego funkcjonowania systemu poszukiwania osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiarem sprawiedliwości. Pomimo podejmowanych przez Komendanta Głównego Policji działań, wskaźnik skuteczności pracy Policji w tym obszarze pogorszył się w 2023 r., na co wpływ miał duży wzrost liczby osób poszukiwanych listami gończymi w porównaniu z rokiem poprzednim. Liczba osób poszukiwanych na podstawie wystawionych listów gończych na dzień 31 grudnia 2023 r. wzrosła aż o 32% w stosunku do końca 2022 r., natomiast liczba osób poszukiwanych na koniec 2022 r. w stosunku do końca 2021 r. wzrosła o 2,3%.
Spowodowane było to przede wszystkim nowelizacją kodeksu karnego wykonawczego (kkw) z sierpnia 2022 r., która weszła w życie 1 stycznia 2023 r. Nastąpiła wówczas rewolucyjna zmiana w postępowaniu wykonawczym, m.in. w zakresie art. 79, a także w zakresie § 1 nowowprowadzonego art. 14a, co przyczyniło się do skokowego wzrostu wydawanych podstaw poszukiwań, w tym listów gończych, a także zwiększenia zakresu zadań wykonywanych przez Policję m.in. z powodu obligatoryjnego wystawiania przez sądy nakazów doprowadzenia odnośnie wszystkich osób prawomocnie skazanych na kary więzienia (także te o niskiej szkodliwości społecznej), co do zasady bez możliwości nakazania takim osobom polecenia samodzielnego stawienia się w jednostce penitencjarnej.
Zdaniem NIK, list gończy powinien być szczególną formą poszukiwania osób, stosowaną po wyczerpaniu innych metod i podstaw poszukiwań, bądź obejmować katalog czynów zagrożonych określoną wysokością kary.
NIK zwraca uwagę, iż zmiana przepisów kkw, zgodnie z którą zasadą stało się zatrzymanie i doprowadzenie skazanego do aresztu śledczego bez uprzedniego wezwania, może skutkować zbyt dużą dolegliwością tego środka dla obywateli. Dotyczy to w szczególności osób skazanych na odbycie kary więzienia na stosunkowo krótkie okresy czasu, które to osoby, pomimo iż mogłyby same stawić się w wyznaczonej jednostce penitencjarnej, są tam doprowadzane przez Policję. Dzieje się to często bez wcześniejszego poinformowania osoby skazanej, co nie daje jej możliwości odpowiedniego przygotowania się do odbycia kary pozbawienia wolności. Należy przy tym podkreślić, iż również organizacje zajmujące się prawami człowieka, a także część środowiska prawniczego przedstawiało podobne wątpliwości związane z naruszeniem zasady proporcjonalności w kontekście oceny racjonalności i skuteczności nowowprowadzonych przepisów.
Niezależnie od powyższego, NIK negatywnie oceniła samą konstrukcję miernika stosowanego przez Policję do badania poziomu skuteczności poszukiwań osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiaru sprawiedliwości. Wbrew założeniom nie pozwalał on na dokonanie prawidłowej oceny skuteczności poszukiwań osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiaru sprawiedliwości. Sama konstrukcja miernika uniemożliwiała dokonanie poprawnego pomiaru stopnia realizacji zadania poszukiwania osób ukrywających się (określonego w Priorytetach Komendanta Głównego Policji), a tym samym faktycznego stanu realizacji działań Policji w tym zakresie. Ponadto, przy wyliczaniu wartości miernika ograniczano się wyłącznie do danych o osobach poszukiwanych na podstawie listów gończych, pomimo iż istniały także inne podstawy prowadzenia poszukiwań. W konsekwencji Komendant Główny Policji nie posiadał pełnej wiedzy, która w ramach sprawowanej kontroli zarządczej, umożliwiłaby mu skuteczny nadzór nad działaniami Policji w obszarze poszukiwania osób ukrywających się.
Skuteczność działań Policji dodatkowo komplikowały występujące problemy kadrowe, które pogłębiły się na przełomie roku 2023 i 2024. Na dzień 1 marca 2024 r. liczba wakatów w Policji wyniosła aż 16 276 etatów, tym samym w Policji brakowało prawie 15% policjantów (przy czym od 2024 r. stan etatowy w Policji wzrósł o 1800 etatów i wynosił 108 909 funkcjonariuszy). Dla porównania na dzień 1 marca 2023 r. liczba wakatów w Policji wyniosła 12 943 etaty, co stanowiło 12,1% stanu etatowego. Braki kadrowe ograniczały możliwość pełnej realizacji obowiązków związanych z poszukiwaniem osób ukrywających się, zwłaszcza w jednostkach terenowych, tj. komendach powiatowych i miejskich oraz komisariatach Policji, realizujących większość zadań w tym zakresie.
Istotnym problemem wpływającym na skuteczność organów realizujących poszukiwania osób ukrywających się przed wymiarem sprawiedliwości jest duża liczba obywateli państw obcych, skazanych przez sądy i unikających odbycia kary, przy czym większość z takich osób (tj. około 95%) to obywatele państw nienależących do strefy Schengen. Należy jednak zaznaczyć, iż duża część z tych osób poszukiwania jest z powodu popełnienia czynów o stosunkowo niskiej szkodliwości społecznej.
NIK zwróciła również uwagę na istotne ograniczenia w poszukiwaniach osób skazanych, ukrywających się poza terytorium Polski, a które wykorzystują brak kontroli granicznych w państwach należących do tzw. strefy Schengen. Trudności te wynikają przede wszystkim z długotrwałej procedury wydawania Europejskich Nakazów Aresztowania, a także ze stopnia realizacji tych nakazów przez organy i służby innych państw. Podobnie wyglądała sytuacja z tzw. międzynarodowymi listami gończymi w państwach spoza strefy Schengen. W ocenie NIK, kwestie te wymagają przeprowadzenia dodatkowej, pogłębionej analizy przez Ministra Sprawiedliwości oraz Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji celem wypracowania rozwiązań, które zwiększą skuteczność działań instytucji państwowych w powyższym zakresie.
Izba podkreśla, iż skontrolowane jednostki Policji oraz penitencjarne, w ramach posiadanych kompetencji podejmowały niezbędne działania w celu poszukiwania osób ukrywających się i wykonania wobec nich orzeczonej kary, co do zasady, zgodnie z obowiązującymi przepisami i procedurami wewnętrznymi, a stwierdzone tam nieprawidłowości miały w większości formalny charakter. Funkcjonariusze w tych jednostkach byli zasadniczo przygotowani do realizacji przypisanych im zadań, w tym w zakresie wykorzystania dostępnych baz danych i współpracy z innymi służbami i instytucjami. NIK zwraca jednak uwagę, iż przyśpieszenie i ułatwienie wymiany informacji pomiędzy podmiotami zaangażowanymi w realizację zadań poszukiwawczych, zwiększenie liczby szkoleń oraz usprawnienie wymiany doświadczeń mogłoby przyczynić się do zwiększenia skuteczności prowadzonych działań.
Wnioski
W konsekwencji przeprowadzonej kontroli, NIK wystosowała szereg wniosków pokontrolnych do Ministra Sprawiedliwości, Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Komendanta Głównego Policji, w tym o:
- wypracowanie rozwiązań mających na celu usprawnienie wymiany danych, pomiędzy jednostkami uczestniczącymi w procesie poszukiwania osób ukrywających się przed wymiarem sprawiedliwości, w celu zapewnienia sprawniejszego przebiegu tego procesu;
- przeprowadzenie analizy przepisów prawa wprowadzonych nowelizacją kodeksu karnego wykonawczego, które zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 2023 r., pod kątem dotychczasowych skutków ich funkcjonowania;
- analizę procedur związanych z formą pozyskiwania informacji m.in. od organów administracji publicznej, urzędów pracy, szpitali/placówek opieki medycznej, NFZ - pod kątem możliwości ich uproszczenia, w celu wprowadzenia rozwiązań, które przyczyniłyby się do maksymalnego skrócenia czasu oczekiwania na odpowiedź;
- zmianę w tej chwili obowiązującego w Policji miernika skuteczności poszukiwana osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiaru sprawiedliwości.
