Penalizacja stalkingu zbiorowego – RPO wzywa do nowelizacji Kodeksu karnego

Stan prawny w tej chwili obowiązujący

Aktualnie art. 190a § 1 KK przewiduje karalność uporczywego nękania, jeżeli wywołuje ono u pokrzywdzonego poczucie zagrożenia, poniżenia, udręczenia lub w istotny sposób narusza jego prywatność. Przepis ten zakłada jednak działanie pojedynczego sprawcy wobec jednej ofiary i wymaga wykazania uporczywości rozumianej jako długotrwałość i powtarzalność zachowań.

W praktyce działania wielu osób podejmowane równolegle – np. masowe wysyłanie obraźliwych wiadomości, kampanie komentarzy w mediach społecznościowych czy powtarzane przez różne osoby telefony – są kwalifikowane jedynie jako wykroczenia albo czyny prywatnoskargowe. Organy ścigania mogą sięgać do konstrukcji współsprawstwa, pomocnictwa czy sprawstwa polecającego, ale ich stosowanie wymaga wykazania porozumienia między sprawcami, co w realiach cyfrowych jest szczególnie trudne.

RPO zauważa, iż teoretyczne możliwości nie przekładają się na praktykę postępowań przygotowawczych. Policja i prokuratura, dysponując ograniczonymi zasobami, nie są w stanie każdorazowo analizować złożonych figur prawnokarnych. W efekcie wiele spraw o poważnych skutkach psychicznych dla ofiar nie znajduje należytego finału w postaci postawienia zarzutów stalkingu.

Proponowana zmiana – art. 190a § 1a KK

Rzecznik Praw Obywatelskich proponuje dodanie do Kodeksu karnego nowego przepisu, który jednoznacznie obejmie karalnością nękanie zbiorowe. Projektowana treść art. 190a § 1a KK brzmi:

„Tej samej karze podlega, kto bierze czynny udział w uporczywym nękaniu innej osoby lub osoby dla niej najbliższej wiedząc, iż jego uczestnicy wspólnymi siłami wzbudzają u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie naruszają jej prywatność”.

Nowy przepis miałby charakter normy samodzielnej – nie wymagałby ustalania formalnego porozumienia między sprawcami. Wystarczająca byłaby świadomość, iż własne działanie wpisuje się w szerszą aktywność wielu osób.

Dzięki temu ścigane będą mogły być sytuacje, w których dziesiątki lub setki osób w krótkim czasie zalewają ofiarę komentarzami, wiadomościami czy telefonami, a także praktyki stosowane przez firmy windykacyjne, w których wiele osób angażuje się w uporczywe próby kontaktu z dłużnikiem. RPO podkreśla, iż skutek dla pokrzywdzonego – poczucie zagrożenia, naruszenie prywatności czy poniżenie – jest tożsamy z klasycznym stalkingiem, choć mechanizm działania sprawców jest odmienny.

Argumentacja RPO

W piśmie do Ministra Sprawiedliwości Rzecznik przywołuje wcześniejsze stanowisko resortu i Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, które nie widziały potrzeby wprowadzania odrębnego typu czynu zabronionego. Wskazywano, iż istniejące przepisy są wystarczające, a prawo karne nie powinno nadmiernie ingerować w relacje społeczne.

RPO nie zgadza się z tym poglądem, wskazując na odmienną praktykę. Sprawy nękania zbiorowego często kończą się umorzeniami lub kwalifikacją jako wykroczenia, co z punktu widzenia ochrony ofiar jest reakcją niewystarczającą. Uporczywe działania kilkudziesięciu osób, choćby trwające krótko, mogą wywołać u ofiary poważne skutki psychiczne, a ich społeczna szkodliwość jest znacząco wyższa niż pojedynczego incydentu.

Dyrektywa 2024/1385 i wymogi unijne

Kolejnym argumentem RPO jest konieczność implementacji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1385 z 14.5.2024 r. w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (Dz.Urz. UE L z 2024 r. s. 1385). Dyrektywa 2024/1385 nakazuje państwom członkowskim penalizację określonych form przemocy dokonywanej za pośrednictwem technologii informacyjno-komunikacyjnych.

Do czynów tych należą między innymi: kierowanie gróźb i zniewag wobec osoby w przestrzeni cyfrowej przez wiele osób, publiczne ujawnianie danych osobowych w celu wywołania szkody, a także przesyłanie niechcianych treści o charakterze seksualnym. Dyrektywa wymaga, aby za takie czyny przewidziane były sankcje karne z górną granicą kary wynoszącą co najmniej rok pozbawienia wolności.

Proponowana nowelizacja art. 190a § 1a KK umożliwiłaby pełne wdrożenie tych wymogów, a przy tym pozwoliłaby objąć ochroną także zachowania poza sferą cyfrową, które nie zostały expressis verbis wskazane w unijnym akcie. Dyrektywa 2024/1385 wprowadza standard minimalny, a państwa członkowskie mogą wprowadzać regulacje szersze – RPO proponuje skorzystanie z tej możliwości.

Stalking klasyczny a stalking zbiorowy

Rzecznik wyraźnie odróżnia klasyczny stalking od nowo proponowanego typu zbiorowego. W klasycznej postaci istotna jest długotrwałość i nieustępliwość działań jednego sprawcy wobec jednej ofiary. Uporczywość przejawia się w powtarzalności zachowań wbrew sprzeciwowi pokrzywdzonego.

W przypadku stalkingu zbiorowego najważniejsze znaczenie ma intensywność działań wielu osób podejmowanych w krótkim czasie. Pojedyncze akty nie muszą nosić znamion uporczywości, ale ich suma wytwarza u ofiary stan zagrożenia i poczucie osaczenia. Tego rodzaju zjawiska coraz częściej obserwowane są w mediach społecznościowych, gdzie krótkotrwała, ale masowa kampania hejtu może mieć dramatyczne skutki psychiczne dla osoby zaatakowanej.

Grupy szczególnie narażone

Na szczególne ryzyko narażone są dzieci i młodzież, które stają się celem kampanii nękania w Internecie. RPO zwraca uwagę, iż skutki takich działań są wyjątkowo poważne – obejmują zaburzenia lękowe, depresję, a w niektórych przypadkach prowadzą do prób samobójczych.

Ofiarami stalkingu zbiorowego są również osoby publiczne, dziennikarze i obrońcy praw człowieka, które często stają się adresatami zorganizowanych akcji hejtu. Rzecznik przypomina też o praktykach firm windykacyjnych, które angażując wiele osób do kontaktu z dłużnikiem, nierzadko doprowadzają do sytuacji odpowiadających stalkingu zbiorowemu.

Zakres proponowanej penalizacji

Nowelizacja ma objąć zarówno działania w przestrzeni cyfrowej, jak i w świecie rzeczywistym. RPO nie postuluje tworzenia typów kwalifikowanych odnoszących się do szczególnych cech ofiary – takich jak wiek, płeć czy orientacja – gdyż okoliczności te mogą być uwzględnione przez sąd przy wymiarze kary.

Kluczowe jest, aby przepisy jasno obejmowały rozproszone działania wielu osób, niezależnie od formy, jako stalking ścigany z urzędu. Pozwoli to uniknąć sytuacji, w której działania o znacznej społecznej szkodliwości są kwalifikowane jako wykroczenia lub czyny prywatnoskargowe, co ogranicza ochronę ofiar.

Podsumowanie

Propozycja Rzecznika Praw Obywatelskich oznaczałaby istotne rozszerzenie katalogu czynów zabronionych w art. 190a KK poprzez dodanie § 1a przewidującego karalność stalkingu zbiorowego. Nowelizacja ułatwiłaby ściganie przypadków masowych kampanii nękania w Internecie, a także uporczywych działań zbiorowych w świecie offline.

Rozwiązanie to zapewniłoby pełną zgodność polskiego prawa z wymogami Dyrektywy 2024/1385 i podniosło poziom ochrony ofiar, w szczególności dzieci i młodzieży, osób publicznych oraz dłużników. Minister Sprawiedliwości został poproszony o przeanalizowanie problemu i rozważenie zainicjowania stosownych prac legislacyjnych.