1 rok temu
Stan faktyczny
Portugalscy konsumenci L i jej małżonek zawarli umowę kredytu z bankiem, w ramach której przystąpili oni do umowy ubezpieczenia grupowego, zawartej między tym bankiem jako ubezpieczającym a zakładem ubezpieczeń O. Na mocy tej umowy ubezpieczenia O byłby zobowiązany do zapłaty rat tej umowy kredytu w przypadku trwałej niezdolności L do pracy. W trakcie wykonywania umowy kredytu L stała się trwale niezdolna do pracy. O odmówił jednak wykonania umowy ubezpieczenia, twierdząc, iż była ona nieważna z powodu nieprawdziwych lub niekompletnych oświadczeń o stanie zdrowia LP w chwili jej zawarcia.
Rozpatrujący ten spór Sąd powziął wątpliwości, czy w tych okolicznościach zakład ubezpieczeń jest zobowiązany do poinformowania strony przystępującej do umowy ubezpieczenia o warunkach tej umowy, w tym o warunkach dotyczących jej nieważności, a także o warunkach dotyczących wyłączenia lub ograniczenia ochrony ubezpieczeniowej w odniesieniu do ubezpieczonego ryzyka.
Obowiązek informowania
Zgodnie z art. 5 zd. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L z 1993 r. Nr 95, s. 29) warunki umów konsumenckich zawartych w formie pisemnej muszą zawsze być sporządzone prostym i zrozumiałym językiem. Trybunał wyjaśnił już, iż ów wymóg ma taki sam zakres jak wymóg przewidziany w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG, który uzależnia przewidziany w tym ostatnim przepisie wyjątek od mechanizmu kontroli przez sąd krajowy nieuczciwego charakteru tych warunków, (wyrok TSUE z 3.3.2020 r., Gómez del Moral Guasch, C-125/18, Legalis, pkt 46). Trybunał wyjaśnił, iż wynikający z tych przepisów wymóg przejrzystości warunków umownych należy interpretować rozszerzająco i iż nie można go ograniczyć jedynie do zrozumiałości tych warunków pod względem formalnym i gramatycznym. Wymóg ten oznacza, iż adekwatnie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument jest w stanie zrozumieć konkretne działanie takiego warunku i oszacować w ten sposób w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria potencjalnie istotne konsekwencje ekonomiczne tego warunku dla swoich zobowiązań (wyrok TSUE z 10.6.2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C-776/19 do C‑782/19, Legalis, pkt 63, 64, sprawy połączone).
W niniejszej sprawie, gdy konsument przystąpił do umowy ubezpieczenia grupowego przy zawieraniu umowy kredytu, TSUE uznał, iż dla tego konsumenta zasadnicze znaczenie mają informacje przekazane przed zawarciem umowy o warunkach zobowiązania, a w szczególności przedstawienie szczególnych cech mechanizmu przejęcia zobowiązań do spłaty rat należnych kredytodawcy w przypadku całkowitej niezdolności do pracy kredytobiorcy, tak aby ten konsument był w stanie oszacować wypływające dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria.
Trybunał orzekł, iż art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13/EWG w świetle motywu dwudziestego tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż konsument powinien ZAWSZE mieć możliwość zapoznania się ze wszystkimi warunkami umowy przed jej zawarciem.
Nieuczciwy charakter warunku umownego
W ramach oceny nieuczciwego charakteru warunku umownego TSUE wskazał, iż do sądu krajowego należy najpierw ocena ewentualnego nieprzestrzegania wymogu dobrej wiary, a następnie ocena istnienia ewentualnej znaczącej nierównowagi ze szkodą dla konsumenta w rozumieniu tego przepisu (wyrok TSUE z 3.10.2019 r., Kiss i CIB Bank, C-621/17, Legalis, pkt 49). Z motywu szesnastego dyrektywy 93/13/EWG wynika, iż w ramach oceny dobrej wiary sąd krajowy powinien w szczególności wziąć pod uwagę siłę pozycji negocjacyjnych stron oraz kwestię, czy konsument został zachęcony do wyrażenia zgody na dany warunek. W niniejszej sprawie – z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający – L podniosła, iż „wymagano”, aby ona sama i jej małżonek zawarli umowę ubezpieczenia w celu uzyskania kredytu. Przy tej okazji podpisali oni jedynie złożoną im przez bank ofertę przystąpienia do tej umowy, przy czym nigdy nie zostali poinformowani o jej całej treści. Owa oferta została wypełniona przez pracownika banku, który przedstawił im tę umowę do podpisania. L podpisała tę ofertę, przy czym nie przeczytano jej żadnego warunku wyłączającego z zakresu ochrony ubezpieczeniowej ubezpieczonego ryzyka.
Co do kwestii, czy wbrew wymogowi dobrej wiary warunek umowny powoduje znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, TSUE wskazał, iż to sąd krajowy powinien sprawdzić, czy przedsiębiorca traktujący konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny mógłby się racjonalnie spodziewać, iż konsument przyjąłby ten warunek w drodze indywidualnych negocjacji. W ocenie TSUE okoliczność, iż konsument nie mógł zapoznać się z warunkiem umowy przed jej zawarciem, stanowi istotny element oceny ewentualnego nieuczciwego charakteru tego warunku, ponieważ ta okoliczność mogłaby skłonić konsumenta do przyjęcia obowiązków, których inaczej by nie zaakceptował, i w konsekwencji mogłaby spowodować znaczącą nierównowagę pomiędzy wzajemnymi obowiązkami stron danej umowy.
Trybunał uznał, iż poprzez brak umożliwienia danemu konsumentowi zapoznania się przed zawarciem tej umowy z informacją dotyczącą tych warunków umownych oraz wszystkich skutków jej zawarcia, przedsiębiorca obciąża tego konsumenta całkowicie lub częściowo ryzykiem wynikającym z ewentualnej trwałej niezdolności do pracy.
Jeżeli w następstwie oceny okoliczności adekwatnych dla niniejszej sprawy Sąd odsyłający uzna, iż w niniejszym przypadku, pomimo wymogu dobrej wiary, O nie mógł racjonalnie oczekiwać, przy zachowaniu wymogu przejrzystości wobec L, iż zaakceptuje ona w drodze indywidualnych negocjacji rozpatrywane warunki umowne, TSUE uznał, iż ten Sąd będzie musiał stwierdzić, iż warunki te mają nieuczciwy charakter.
Zgodnie z jednolitym orzecznictwem TSUE po stwierdzeniu, iż dany warunek jest nieuczciwy, a tym samym nieważny, zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG sąd krajowy jest zobowiązany do odstąpienia od stosowania owego warunku, aby w sytuacji braku sprzeciwu konsumenta nie wywierała ona wiążących wobec niego skutków (wyrok TSUE z 16.7.2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C-224/19 i C‑259/19, Legalis, pkt 50, sprawy połączone). Zatem w niniejszej sprawie nie można by było powołać się wobec L na warunek o wyłączeniu lub ograniczeniu ochrony ubezpieczeniowej w odniesieniu do ubezpieczonego ryzyka.
Trybunał orzekł, iż art. 3 ust. 1 i art. 4–6 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w ten sposób, iż w przypadku gdy warunek umowy ubezpieczenia dotyczący wyłączenia lub ograniczenia ochrony ubezpieczeniowej w odniesieniu do ubezpieczonego ryzyka, z którym to warunkiem dany konsument nie mógł się zapoznać przed zawarciem tej umowy, zostaje uznany przez sąd krajowy za nieuczciwy, ten sąd jest zobowiązany odstąpić od stosowania tego warunku, aby nie wywierał on wiążących skutków wobec tego konsumenta.
Komentarz
W niniejszym wyroku Trybunał po raz kolejny wyjaśniał reguły dotyczące stosowania wymogu przejrzystości warunków umownych w rozumieniu art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13/EWG (por. art. 385 § 2 i art. 3851 § 1 zd. 2 KC). Trybunał konsekwentnie uznaje, iż wymóg przejrzystości nakłada obowiązek dostarczenia konsumentowi, przed zawarciem umowy, wszystkich informacji niezbędnych do tego, aby umożliwić mu zrozumienie konsekwencji ekonomicznych tych warunków, i podjęcie z pełną świadomością decyzji o związaniu się umową. Zatem ten wymóg zakłada, iż konsument może zapoznać się ze wszystkimi warunkami umowy przed jej zawarciem – zob. art. 17 ust. 2 ustawy z 11.9.2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 656). Trybunał podkreślił, iż jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy przy zawieraniu umów powiązanych od konsumenta nie można wymagać takiej samej ostrożności co do zakresu ryzyka objętego umową ubezpieczenia, jak gdyby zawarł oddzielnie umowę ubezpieczenia i umowę kredytu.
Z prezentowanego wyroku wynika również, iż skoro brak przejrzystości warunku umownego wynikający z braku jego jasności lub zrozumiałości może stanowić element, który sąd krajowy powinien wziąć pod uwagę w ramach oceny nieuczciwego charakteru tego warunku, to tym bardziej powinien on uwzględnić okoliczność, iż konsument nie mógł zapoznać się z tym warunkiem przed zawarciem danej umowy.
W niniejszym wyroku TSUE potwierdził także, iż stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku zawartego w umowie (zob. art. 3851 KC) powinno spowodować przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej znajdowałby się konsument w sytuacji braku tego nieuczciwego warunku.
Ponadto zdaniem Trybunału nieważność takiego warunku umownego, uznanego za nieuczciwy wobec konsumenta, nie wpływa na odpowiedzialność ubezpieczającego wobec ubezpieczyciela, w związku z brakiem poinformowania konsumenta przez ubezpieczającego o tym warunku.
