Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego jest procedurą prawną, która może wystąpić, gdy organ postępowania przygotowawczego, który otrzymał zawiadomienie o przestępstwie, stwierdzi, iż brak jest podstaw do przyjęcia, iż zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa
Definicja postępowania przygotowawczego
Postępowanie przygotowawcze stanowi pierwszy etap postępowania karnego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego.
Występuje ono w dwóch formach: śledztwa albo dochodzenia. Zgodnie z art. 309 kpk, śledztwo prowadzi się w sprawach rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy, oraz o niektóre występki tam wskazane. Z kolei dochodzenie prowadzi się w sprawach o przestępstwa należące do adekwatności sądu rejonowego (art. 325b § 1 kpk).
Podział przestępstw na zbrodnie i występki
Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem (Art. 7 § 1 kk).
Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą więzienia na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą, natomiast występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych albo powyżej 5000 złotych, karą ograniczenia wolności przekraczającą miesiąc albo karą więzienia przekraczającą miesiąc.
Śledztwo i dochodzenie
Zgodnie z art. 309 kpk, śledztwo prowadzi się w sprawach rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy, oraz o niektóre występki tam wskazane. Śledztwo prowadzi prokurator, który może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie.
Dochodzenie prowadzi Policja lub inne organy, o których mowa w art. 312 kpk (np. Straż Graniczna, Krajowa Administracja Skarbowa, CBA oraz Żandarmeria Wojskowa, w zakresie ich adekwatności), chyba iż prowadzi je prokurator (Art. 325a § 1 kpk). Dochodzenie prowadzi się w sprawach o przestępstwa należące do adekwatności sądu rejonowego.
Odpowiednie stosowanie do dochodzenia przepisów dotyczących śledztwa
Przepisy dotyczące śledztwa stosuje się odpowiednio do dochodzenia, o ile przepisy szczególne o dochodzeniu nie stanowią inaczej (art. 325a § 2 kpk).
Wszczęcie postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia)
Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się z urzędu lub na skutek zawiadomienia o przestępstwie postanowienie o wszczęciu śledztwa, w którym określa się czyn będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną (art. 303 kpk). Niezwłocznie po tym wydaje się postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa.
Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator. Postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja; postanowienie wydane przez Policję zatwierdza prokurator (§ 3).
O wszczęciu, odmowie wszczęcia albo o umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego, a o umorzeniu także podejrzanego – z pouczeniem o przysługujących im uprawnieniach (§ 4).
Faktyczne przesłanki wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia)
Jak wskazuje Stanisław Stachowiak w artykule “Odmowa wszczęcia śledztwa lub dochodzenia” (Prokuratura i Prawo 7-8, 2006) – zakładając pewne uproszczenie, można przyjąć, iż jeżeli na kanwie określonego zdarzenia faktycznego, będącego przedmiotem badania przez organ ścigania, można zbudować kilka wersji ujmujących przebieg tego zdarzenia i jeżeli choćby jedna z tych poprawnie zbudowanych wersji wskazuje na możliwość popełnienia przestępstwa, należy przyjąć, iż zachodzi „uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa”.
Jest oczywiste, iż w takich przypadkach pierwszoplanowym zadaniem wszczętego postępowania przygotowawczego będzie rzetelne zbadanie przyjętych wersji i w zależności od tego, która z nich znajdzie potwierdzenie w zgromadzonym materiale dowodowym, podjęcie odpowiedniej decyzji procesowej. jeżeli potwierdzenie znajdzie wersja, iż przestępstwa nie popełniono, należy postępowanie przygotowawcze umorzyć. jeżeli zaś potwierdzi się wersja, iż przestępstwo popełniono, śledztwo lub dochodzenie będzie kontynuowane i będą realizowane zadania wyznaczone dla tego stadium procesu.
Śledztwo lub dochodzenie może i powinno być wszczęte wtedy, kiedy można przyjąć hipotezę, iż popełniono przestępstwo, a hipoteza ta znajduje oparcie w wiadomościach (wiedzy) dotyczących określonego zdarzenia faktycznego. Podejrzenie popełnienia przestępstwa musi być uzasadnione (art. 303 k.p.k.). Jest to tzw. podstawa faktyczna wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, czyli faktyczna zasadność ścigania w rozumieniu zasady legalizmu (art. 10 k.p.k.). Dla podjęcia decyzji o wszczęciu wymagane jest więc posiadanie danych, z których w zasadny sposób można podejrzewać, iż miało miejsce przestępstwo.
Autor w powyższym artykule podkreśla również, iż brak oficjalnego złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa nie stanowi przeszkody dla wszczęcia postępowania przygotowawczego przez organy ścigania. Art. 307 § 1 kpk pozwala bowiem na przeprowadzenie postępowania sprawdzającego zarówno dla sprawdzenia informacji zawartych w zawiadomieniu o popełnionym przestępstwie, jak i dla sprawdzenia własnych informacji organu ścigania (tak też: S. Cora, Z problematyki zawiadomienia o przestępstwie, (w:) Gdańskie Studia Prawnicze – Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajew-skiemu, pod red. M. Płachty, Gdańsk 2003, tom XI, s. 266.).
Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonanie sprawdzenia faktów w tym zakresie
Stosownie do art. 307 § 1 kpk, o ile zachodzi potrzeba, można zażądać uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie. W tym wypadku postanowienie o wszczęciu śledztwa albo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóźniej w terminie 30 dni od otrzymania zawiadomienia.
W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się dowodu z opinii biegłego ani czynności wymagających spisania protokołu, z wyjątkiem przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie oraz czynności uzupełnienia danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie poprzez przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej, na co zezwala art. 307 § 3 (§ 2).
Powyższą zasadę (opisaną w art. 307 § 2 kpk) stosuje się odpowiednio także w wypadku podejmowania przez organy ścigania przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa sprawdzenia własnych informacji, nasuwających przypuszczenie, iż popełniono przestępstwo (§ 5).
Odmowa wszczęcia postępowania (śledztwa) lub jego umorzenie
Jeżeli postępowanie nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, a nie zachodzą warunki określone w art. 324 kpk (umorzenie w przypadku niepoczytalności sprawcy), umarza się śledztwo bez konieczności uprzedniego zaznajomienia z materiałami postępowania i jego zamknięcia (Art. 322 § 1 kpk).
Postanowienie o umorzeniu śledztwa powinno zawierać, oprócz danych wymienionych w art. 94 kpk (oznaczenie organu oraz osoby lub osób, wydających postanowienie, datę wydania postanowienia, wskazanie sprawy, rozstrzygnięcie z podaniem podstawy prawnej, uzasadnienie, chyba iż ustawa zwalnia od tego wymagania), dokładne określenie czynu i jego kwalifikacji prawnej oraz wskazanie przyczyn umorzenia (§ 2).
Jeżeli umorzenie następuje po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów albo przesłuchaniu osoby w charakterze podejrzanego, postanowienie o umorzeniu powinno zawierać także imię i nazwisko podejrzanego oraz w razie potrzeby inne dane o jego osobie (§ 3).
Odmowa wszczęcia postępowania (dochodzenia) lub jego umorzenie
Postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu wydaje prowadzący postępowanie. Mogą one zostać zamieszczone w protokole, o którym mowa w art. 304a (wspólny protokół z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej), i nie wymagają uzasadnienia. Na wniosek strony organ prowadzący dochodzenie podaje ustnie najważniejsze powody rozstrzygnięcia (art. 325e § 1 kpk).
Powyższe postanowienia, z wyjątkiem postanowienia o wszczęciu dochodzenia oraz umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, zatwierdza prokurator (§ 2).
Przesłanki odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa albo dochodzenia)
Art. 305 § 1 kpk nakazuje niezwłocznie, a więc bez zbędnej zwłoki, wydać postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia), na skutek złożenia zawiadomienia o przestępstwie, o ile zachodzą negatywne warunki dopuszczalności postępowania karnego, wskazane a contrario w treści art. 303 k.p.k., w postaci braku podstawy faktycznej wszczęcia postępowania karnego lub wskazane w treści art. 17 § 1 k.p.k., tj. istnieją tzw. negatywne przesłanki procesowe (Jarosław Łupiński: Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego (Prokuratura i Prawo 5, 2007).
Postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania karnego rozstrzyga bowiem w przedmiocie materialnej przesłanki określonej w art. 303 k.p.k. oraz wartości i znaczenia przesłanek procesowych, stanowiących zespół elementów ograniczających dopuszczalność wszczęcia postępowania karnego choćby wówczas, gdy istnieje przesłanka materialna. Decyzja ta rozstrzyga w istocie o niemożności (brak przesłanki o charakterze materialnym) lub niedopuszczalności (istnienie ujemnej przesłanki procesowej) powstania zasadniczego przedmiotu postępowania karnego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1999 r., II KZ 70/99, OSNKW 1999, 11–12, poz. 75; a także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2000 r., II KZ 58/00, LEX nr 50926).
Zażalenie na odmowę wszczęcia postępowania przygotowawczego
Stosownie do art. 306 § 1 kpk, na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa przysługuje zażalenie:
- pokrzywdzonemu;
- instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie (instytucja wymieniona w art. 305 § 4 kpk)
- osobie, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, jeżeli wskutek przestępstwa doszło do naruszenia jej praw (osoba wymieniona w art. 305 § 4 kpk).
Uprawnionym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt. W celu przejrzenia akt prokurator może udostępnić akta w postaci elektronicznej (art. 306 § 1b).
Zażalenie na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw wnosi się do prokuratora adekwatnego do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem. o ile prokurator nie przychyli się do zażalenia, kieruje je do sądu (§ 4).
Zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia)
Na postanowienie o umorzeniu śledztwa przysługuje zażalenie:
- stronom;
- instytucji państwowej lub samorządowej, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie;
- osobie, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie określonym w art. 228–231, art. 233, art. 235, art. 236, art. 245, art. 270–277, art. 278–294 lub w art. 296–306 Kodeksu karnego, o ile postępowanie karne wszczęto w wyniku jej zawiadomienia, a wskutek tego przestępstwa doszło do naruszenia jej praw.
Uprawnionym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt. W celu przejrzenia akt prokurator może udostępnić akta w postaci elektronicznej (art. 306 § 1b).
Naruszenia praw zawiadamiającego – wymaga, by w wyniku przestępstwa doszło do naruszenia praw zawiadamiającego. Podkreślenie w art. 306 § 1a pkt 3 k.p.k., iż naruszenie jego praw ma wynikać z „tego przestępstwa”, wprost wskazuje wymóg istnienia związku miedzy przestępstwem określonym w zawiadomieniu o przestępstwie a naruszeniem praw. Brak dookreślenia, iż naruszenie praw ma wynikać bezpośrednio z przestępstwa, przemawia za interpretacją, iż dla spełnienia tego warunku wystarczające jest choćby pośrednie ich naruszenie. Odnosi się to do całokształtu funkcjonowania w życiu społecznym podmiotu
zawiadamiającego – chodzi tu o o naruszenie prawa w znaczeniu podmiotowym. Oceny ich naruszenia dokonuje się na podstawie kryterium subiektywnoobiektywnym (tak: Ryszard A. Stefański w: Krąg podmiotów uprawnionych do zaskarżania postanowień o zaniechaniu ścigania karnego w świetle nowych uregulowań, Prokuratura i Prawo 2, 2014).
Uchylenie postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (lub jego umorzeniu)
Uchylając postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego lub odmowie jego wszczęcia, sąd wskazuje powody uchylenia, a w miarę potrzeby także okoliczności, które należy wyjaśnić, lub czynności, które należy przeprowadzić. Wskazania te są dla organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze wiążące (Art. 330 § 1 kpk).
Jeżeli organ prowadzący postępowanie nadal nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje ponownie postanowienie o umorzeniu postępowania lub odmowie jego wszczęcia. Postanowienie to podlega zaskarżeniu tylko do prokuratora nadrzędnego. W razie utrzymania w mocy zaskarżonego postanowienia pokrzywdzony, który dwukrotnie wykorzystał uprawnienia przewidziane w art. 306 § 1 i 1a (zażalenie na odmowę wszczęcia postępowania przygotowawczego lub jego umorzenie), może wnieść subsydiarny akt oskarżenia określony w art. 55 § 1 kpk – o czym należy go pouczyć (Art. 330 § 2 kpk).
Jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie (§ 3).
Jak wspomniano, kwestie związane z zażaleniem na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa stosuje się odpowiednio do dochodzenia.
Sąd adekwatny do podejmowania czynności w postępowaniu przygotowawczym
Przewidzianych w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym dokonuje na posiedzeniu sąd powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, o ile ustawa nie stanowi inaczej (Art. 329 § 1 kpk).
Sąd dokonuje czynności jednoosobowo także wtedy, gdy rozpoznaje zażalenie na czynności postępowania przygotowawczego, chyba iż ustawa stanowi inaczej (§ 2).
Definicja pokrzywdzonego
Jak wskazano, pokrzywdzonemu przysługuje prawo do złożenia zażalenia na odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego oraz złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia. Zgodnie art. 49 § 1 kpk, pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
Art. 49 § 2 kpk wskazuje, iż pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej:
- instytucja państwowa lub samorządowa;
- inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.
W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218–221 oraz w art. 225 § 2 kk, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, o ile w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania (§ 3a).
W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji lub jednostki organizacyjnej, o której mowa w art. 49 § 2 kpk, o ile nie działa organ pokrzywdzonej instytucji lub jednostki organizacyjnej, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.
Podstawa prawna zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia)
Podstawą prawna zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia) jest wspomniany art. 306 § 1 kpk w związku z art. 465 § 1 i § 2 kpk. Stosownie do art. 465 § 1 kpk, przepisy dotyczące zażaleń na postanowienia sądu stosuje się odpowiednio do zażaleń na postanowienia prokuratora i prowadzącego postępowanie przygotowawcze.
Na postanowienie prokuratora przysługuje zażalenie do sądu adekwatnego do rozpoznania sprawy, chyba iż ustawa stanowi inaczej (art. 465 § 2 kpk). Zażalenie na postanowienie prowadzącego postępowanie przygotowawcze, o ile nie jest nim prokurator, rozpoznaje prokurator sprawujący nadzór nad tym postępowaniem (art. 465 § 3 kpk).
Zażalenie wnosi się w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia, a o ile ustawa nakazuje doręczenie postanowienia – od daty doręczenia (Art. 460 kpk).
Sąd (a w wypadku zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego – Prokurator), na którego postanowienie złożono zażalenie, może je uwzględnić, o ile orzeka w tym samym składzie, w którym wydał zaskarżone postanowienie; w innych wypadkach prezes sądu (prokurator) przekazuje zażalenie niezwłocznie, wraz z aktami lub niezbędnymi odpisami z akt sprawy, sądowi powołanemu do rozpoznania zażalenia (Art. 463 § 1 kpk).
Subsydiarny akt oskarżenia w przypadku odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego
Zgodnie z art. 55 § 1 kpk, w razie powtórnego wydania postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330 § 2 kpk, a więc w sytuacji, gdy po uchyleniu przez sąd postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego przez organ prowadzący postępowanie przygotowawcze, organ ten przez cały czas nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia i wydaje ponowne postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (które to postanowienie podlega zaskarżeniu tylko do prokuratora nadrzędnego), pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu prokuratora nadrzędnego o utrzymaniu w mocy zaskarżonego postanowienia wnieść akt oskarżenia do sądu, dołączając po jednym odpisie dla wszystkich oskarżonego oraz dla prokuratora.
W powyższym wypadku na polecenie sądu Policja dokonuje określonych przez sąd czynności dowodowych, po czym ich wyniki przekazuje sądowi. Przepis art. 308 stosuje się odpowiednio (postępowanie w niezbędnym zakresie).
Przepisów art. 339 § 3 pkt 3a (zwrotu sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego) i art. 396a (przerwanie lub odroczenie rozprawy celem usunięcia braków postępowania przygotowawczego) nie stosuje się.
Art. 55 § 2 kpk wprowadza warunek, ze akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata, radcę prawnego albo radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, z zachowaniem warunków określonych w art. 332 (składniki aktu oskarżenia) i art. 333 § 1 (elementy dodatkowe aktu oskarżenia).
O wniesieniu aktu oskarżenia zawiadamia się innych pokrzywdzonych znanych sądowi (§ 2a). Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do postępowania (§ 3).
Do sprawy wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego może w każdym czasie wstąpić prokurator, stając się oskarżycielem publicznym. Postępowanie toczy się wówczas z oskarżenia publicznego, a pokrzywdzony, który wniósł akt oskarżenia, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego (o którym mowa w art. 54). Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego jest dopuszczalne jedynie za zgodą pokrzywdzonego, który wniósł akt oskarżenia, a w razie przyłączenia się do postępowania innego pokrzywdzonego – również tego pokrzywdzonego (§ 4).
Subsydiarny akt oskarżenia można wnieść jedynie w sprawach ściąganych z oskarżenia publicznego (również w sprawach, w których przepis karny wymaga złożenia wniosku o ściganie sprawcy, gdyż te również są ścigane z oskarżenia publicznego).
Początek biegu miesięcznego terminu do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia
Zgodnie z literalnym brzmieniem art. 55 § 1 kpk, uprawnienie do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia pokrzywdzony może zrealizować „w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu prokuratora nadrzędnego o utrzymaniu w mocy zaskarżonego postanowienia”.
Sformułowanie to doprowadziło do ukształtowania się tezy, iż wskazany termin biegnie od daty doręczenia zawiadomienia pokrzywdzonemu, bez względu na fakt odbioru takiego zawiadomienia przez reprezentującego go w postępowaniu przygotowawczym pełnomocnika (tak: Dobrosława Szumiło-Kulczycka, Palestra 10/2020 oraz przywołana tam literatura: K. Eichstaedt, Komentarz do art. 55 Kodeksu postępowania karnego, teza 5 (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1 (art. 1–424), red. D. Świecki, LEX/el. 2018; S. Steinborn, Komentarz do art. 55 Kodeksu postępowania karnego, teza 8 (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, LEX/el. 2016; K. Dudka, Komentarz orzeczniczy do art. 55 Kodeksu postępowania karnego (w:) Kodeks postępowania karnego. Wybór orzecznictwa z komentarzem, red. K. Dudka, Warszawa 2015. Artykuł zawiera też odrębne spojrzenie na powyższą tezę).
Sposób obliczania terminu do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia
Zgodnie z brzmieniem art. 123 § 2 k.p.k., o ile termin jest oznaczony w miesiącach, to koniec terminu przypada na dzień miesiąca, który odpowiada początkowi terminu, przy czym o ile w danym miesiącu nie ma takiego dnia, koniec terminu przypada na ostatni dzień tego miesiąca. Cytowany przepis wyraża normę modyfikującą sposób obliczania terminu podany w art. 123 § 1 k.p.k. w przypadku, gdy termin ustawowy jest oznaczony (między innymi) w miesiącach. Koniec takiego terminu przypada zawsze na dzień miesiąca odpowiadający początkowi terminu. jeżeli zatem postanowienie doręczono w dniu 23 maja, to termin miesięczny upływał z dniem 23 czerwca.
Zatem wysłanie aktu oskarżenia w dniu 24 czerwca, przy uwzględnieniu treści art. 123 § 2 kpk, a z pominięciem art. 123 § 3 k.p.k. (w brzmieniu: o ile koniec terminu przypada na dzień uznany przez ustawę za dzień wolny od pracy lub na sobotę, czynność można wykonać następnego dnia, który nie jest dniem wolnym od pracy ani sobotą), nastąpiłoby z jednodniowym opóźnieniem. Tak też sposób obliczania terminu miesięcznego postrzega się w piśmiennictwie (M. Kurowski (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. D. Świecki, 474-475, Warszawa 2015; A. Sakowicz: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2015, s. 307; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, 1.1, Warszawa 2011, s. 765, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2016 r., sygn. akt V KK 243/16).
Wobec powyższego norma wyrażona w art. 123 § 1 k.p.k., zakazująca wliczania do biegu terminu dnia, od którego liczy się termin, nie ma zastosowania do terminów oznaczonych w tygodniach, miesiącach lub latach.
Charakter terminu do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia
Na kanwie sprawy rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2016 r., sygn. akt V KK 243/16), powstało zagadnienie charakteru terminu do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia. Pojawiło się stanowisko, iż jeżeli miesięczny termin określony w art. 55 § 1 k.p.k., uprawniający do złożenia aktu oskarżenia, upływał w dniu 23 czerwca, to choćby wtedy, gdy dzień ten wypadał w niedzielę, a więc w dzień uznany przez ustawę za wolny od pracy, nadanie aktu oskarżenia w dniu 24 czerwca było już spóźnione, a tym samym nie wywołało skutków prawnych.
Sąd Okręgowy wskazywał, iż przepis art. 123 § 3 k.p.k., który dopuszcza dokonanie czynności procesowej w dniu następnym po wolnym od pracy, nie ma zastosowania do terminu określonego w art. 55 § 1 k.p.k., gdyż ten jest terminem prekluzyjnym, ale mającym także charakter materialnoprawny. Wywodził, iż właśnie ze względu na materialnoprawne znaczenie tego terminu, z jego upływem liczonym według art. 123 § 2 k.p.k., a więc z dniem 23 czerwca 2013 r., pokrzywdzony utracił definitywnie uprawnienie do wystąpienia z oskarżeniem subsydiarnym (bezskuteczność).
Sąd Najwyższy uznał, iż przytoczone stanowisko Sądu Okręgowego jest nietrafne z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, iż wbrew temu, co stwierdził Sąd odwoławczy, termin określony w art. 55 § 1 k.p.k. nie ma charakteru materialnoprawnego. Nie tylko dlatego, iż przepis ten jest zamieszczony w ustawie procesowej, ale z tego przede wszystkim względu, iż nie reguluje on zasad ani żadnej innej materii normującej odpowiedzialność karną za popełnienie czynu zabronionego (tak: I. Nowikowski: O regułach obliczania terminów w procesie karnym (w:) Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi T. Bojarskiemu, Lublin 2011, s. 893; tenże: Funkcja gwarancyjna terminów w polskim Kodeksie postępowania karnego, Studia Iuridica Lubliniensia 2013, nr 20, s. 31).
Po drugie, jeżeli pominąć nietrafność uznania terminu z art. 55 § 1 k.p.k. za materialnoprawny, a pozostać przy nim jako terminie prekluzyjnym, to nie sposób wskazać argumentów prawnych, które uzasadniałyby niestosowanie art. 123 § 3 k.p.k. do terminu wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia. Co prawda w piśmiennictwie wyrażane są poglądy, iż do pewnych terminów procesowych nie stosuje się przepisu uprawniającego do dokonania czynności w dniu następnym po uznanym przez ustawę za wolny od pracy, ale odnoszą się one wyłącznie do terminów procesowych o charakterze gwarancyjnym, określanych też jako stanowcze.
Chodzi tu o terminy oznaczone w art. 328 § 2 k.p.k. (uprawnienie Prokuratora Generalnego do uchylenia postanowienia o umorzeniu postępowania na niekorzyść podejrzanego tylko w terminie roku od jego uprawomocnienia) i w art. 524 § 3 k.p.k. (niedopuszczalność uwzględnienia kasacji na niekorzyść oskarżonego wniesionej po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia). Zauważyć trzeba, iż funkcją tych terminów jest petryfikowanie stanów procesowych, w których doszło do prawomocnego zakończenia postępowania karnego w stadium postępowania przygotowawczego lub w stadium postępowania sądowego, a ściślej ujmując, w których postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.).
Stąd właśnie wypływa potrzeba zagwarantowania trwałości prawomocnego rozstrzygnięcia (res iudicata) i daleko idącego ograniczenia możliwości jego uchylania i dalszego orzekania na niekorzyść (tak: F. Prusak: Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym, Warszawa 1984, s. 232; W. Grzeszczyk: Przebieg postępowania przygotowawczego, (w:) Nowa kodyfikacja karna, Warszawa 1997, s. 163, I. Nowikowski: Terminy w kodeksie postępowania karnego, Lublin 1988; s. 53; tenże: glosa do wyroku SN z dnia 25 kwietnia 1984 r., IV KR 99/84, OSPiKA 1986, z. 7-8).
Termin określony w art. 55 § 1 k.p.k. ma odmienny charakter, gdyż nie występuje w takich sytuacjach procesowych, jak wskazane w art. 328 § 2 k.p.k. i w art. 524 § 3 k.p.k. Podkreślić należy, iż ponowne wydanie przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego nie oznacza definitywnego zakończenia postępowania karnego, skoro nie stwarza podejrzanemu ani innej osobie, która potencjalnie mogłaby znaleźć się w tej roli po ewentualnym wszczęciu postępowania in personam, takiej gwarancji, jak w sytuacji res iudicata. Każda z tych decyzji procesowych prokuratora rodzi po stronie pokrzywdzonego, jeżeli tylko występuje w sprawie, uprawnienie do złożenia aktu oskarżenia w roli oskarżyciela posiłkowego, czego następstwem jest kontynuowanie postępowania karnego, już w stadium sądowym. Byt postępowania karnego jest wówczas uzależniony od tego, czy pokrzywdzony wykorzysta swoje uprawnienie do oskarżenia subsydiarnego.
Silnego argumentu za tym, iż sam ściśle “kalendarzowy” upływ terminu z art. 55 § 1 k.p.k. nie zawsze uniemożliwia wykorzystanie uprawnienia do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia, dostarczają wprowadzone z dniem 1 lipca 2015 r. regulacje zawarte w art. 127a § 1 i 2 k,p.k. W myśl tych przepisów, o ile warunkiem skuteczności czynności procesowej jest jej dokonanie przez obrońcę lub pełnomocnika, termin dokonania ulega zawieszeniu dla strony postępowania na czas rozpoznania wniosku o przyznanie pomocy prawnej w tym zakresie, przy czym w wypadku wyznaczenia obrońcy lub pełnomocnika z urzędu termin do dokonania czynności przez wyznaczonego przedstawiciela procesowego rozpoczyna bieg od daty doręczenia mu postanowienia lub zarządzenia o tym wyznaczeniu.
Należy w związku z tym zauważyć, iż w myśl art. 55 § 2 k.p.k. warunkiem skutecznego wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia jest sporządzenie go przez pełnomocnika. jeżeli zatem pokrzywdzony będzie się ubiegał o przyznanie mu pomocy prawnej w tym zakresie, to pragmatycznie prognozując, ewentualne wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia z reguły nie nastąpi przed upływem miesiąca od doręczenia pokrzywdzonemu zawiadomienia o postanowieniu o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania, gdyż termin ów rozpocznie bieg od doręczenia pełnomocnikowi zarządzenia o wyznaczeniu go w tej roli.
Oznacza to, iż w praktyce złożenie subsydiarnego aktu oskarżenia może nastąpić po upływie miesiąca od doręczenia zawiadomienia pokrzywdzonemu o postanowieniu prokuratora odmawiającego wszczęcia lub o umarzającego postępowanie. Wszystko to prowadzi do konkluzji, iż przy obliczaniu terminu miesięcznego, o którym mowa w art. 55 § 1 k.p.k., mającego charakter prekluzyjny, stosuje się także art. 123 § 3 k.p.k. jeżeli zatem koniec terminu miesięcznego do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia przypada na dzień uznany przez ustawę za dzień wolny od pracy, to czynność tę można wykonać następnego dnia.
Powtórne wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330 § 2
Sąd Apelacyjny w Szczecinie w postanowieniu z dnia 12 lutego 2014 r., sygn. akt II AKz 448/13 wskazał, iż możliwość wniesienia przez pokrzywdzony podmiot aktu oskarżenia o przestępstwo ścigane z urzędu, obwarowana została koniecznością spełnienia ściśle określonych warunków, ujętych w przepisach Kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z brzmieniem art. 55 §1 k.p.k. podstawową przesłanką umożliwiającą wniesienie tzw. subsydiarnego aktu oskarżenia jest powtórne wydanie przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330 § 2 k.p.k.
Z treści przepisu art. 330 § 2 k.p.k. ściśle związanego z przepisem art. 330 § 1 k.p.k. (znajdującego się w Rozdziale 38 kpk: Czynności sądowe w postępowaniu przygotowawczym) wynika natomiast, iż chodzi tu o ponowne umorzenie postępowania lub odmowę jego wszczęcia przez prokuratora, ale tylko po uchyleniu poprzedniej takiej samej jego decyzji przez sąd rozpoznający zażalenie na pierwotne postanowienie o umorzeniu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Konieczność spełnienia tego warunku podkreślana jest także w literaturze prawniczej (tak m. in.: Jan Grajewski w: J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn: Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I, Zakamycze 2006, teza 2 do art. 55; Tomasz Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 2003, teza 1 do art. 55).
Jeszcze na gruncie przepisów postępowania karnego przed nowelizacją z 2007 r. ukształtował się zarówno w orzecznictwie jak i doktrynie pogląd, iż możliwość wniesienia samoistnej skargi posiłkowej o czyn ścigany z urzędu zachodzi jedynie wówczas, gdy prokurator – po uprzednim uchyleniu przez sąd postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania – nie znajdując przez cały czas podstaw do wniesienia oskarżenia, wydaje po raz wtóry takie samo postanowienie, jak to, które było przedmiotem zaskarżenia. Taka możliwość nie istnieje zaś wtedy, gdy prokurator – po uchyleniu wskazanego postanowienia – wszczął dochodzenie lub śledztwo, a następnie je umorzył, zaś tok zaskarżenia tej decyzji, prowadzący do powtórnego jej podjęcia a następnie kolejnego zaskarżenia, nie został ponownie wyczerpany (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20.04.2006 r., OSNwSK 2006/1/872, LEX 33235).
Odnośnie stwierdzenia: „w razie powtórnego wydania” – o powtórzeniu na nowo można bowiem mówić tylko wówczas, gdy co najmniej drugi raz zrobiono to samo. O takiej sytuacji – w kontekście art. 330 §2 k.p.k. – można mówić tylko wtedy, gdy powtórnie zapadnie takie samo postanowienie, tj. musi być wydane dwukrotnie postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia) albo dwa razy postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia (tak: Prokuratura i Prawo 2000 r., nr 1, poz.137).
Po nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z 2007 r. doktryna przez cały czas stoi na powyższym stanowisku (vide Komentarz do Kodeksu postępowania karnego pod red. J. Grajewskiego, T. I, wydanie 2, Warszawa 2010, s. 1037, teza 7 oraz komentarz do Kodeksu postępowania karnego pod red. T. Grzegorczyka, wydanie 5, Warszawa 2008, s. 726, teza 5). W istocie linia orzecznicza w tej sprawie także nie ulegała zmianie (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 14 czerwca 2010 r., sygn. akt II AKz 197/10).
Konieczna jest zatem pozytywna dla pokrzywdzonego decyzja sądowa, wydana w ramach czynności sądowych w postępowaniu przygotowawczym, o której mowa w art. 330 § 1 k.p.k., do której odnosi się przepis art. 330 § 2 k.p.k., warunkującej możliwość wniesienia aktu oskarżenia przez tzw. oskarżyciela subsydiarnego w trybie art. 55 § 1 k.p.k.
Przedstawiona wykładnia zgodna jest także z celem instytucji tzw. subsydiarnego aktu oskarżenia, który wzmacnia sądową kontrolę decyzji organów pozasądowych o zakończeniu postępowania karnego poprzez umożliwienie pokrzywdzonemu, gdy ponownie wbrew wyrażonemu procesowo stanowisku sądu postępowanie przygotowawcze zostaje umorzone, przeniesienie sprawy bezpośrednio do fazy postępowania jurysdykcyjnego, przy jednoczesnym zabezpieczeniu przed pochopnym stawianiem kogokolwiek w stan oskarżenia właśnie poprzez konieczność wydania przynajmniej jednej decyzji sądu potwierdzającej niezasadność umorzenia postępowania przygotowawczego. o ile w sprawie takiej decyzji sądowej nie było, zatem ponowne umorzenie śledztwa przez prokuratora nie może być uznane za „powtórne wydanie przez prokuratora postanowienia o umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330 § 2 k.p.k.
Podsumowanie kroków do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia
*W przypadku zatem pierwotnej odmowy wszczęcia postępowania, a następnie, po skutecznym zażaleniu do sądu, organy ścigania wszczynają postępowanie, ale następnie je umarzają, należy złożyć zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania, następnie powstają następujące dwie możliwości:
- brak powodzenia tegoż zażalenia do sądu, i utrzymanie przez sąd w mocy postanowienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia – co powoduje, iż pokrzywdzonemu nie będzie przysługiwało prawo do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia;
- wydanie ponownego postanowienia sądu o uchyleniu postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego, co spowoduje jego dalsze prowadzenie przez organy ścigania. Wówczas, o ile organ ścigania ponownie wyda postanowienie o umorzeniu postępowania, pokrzywdzony uzyska prawo do złożenia zażalenia do prokuratora nadrzędnego na powyższe (powtórne) postanowienie o umorzeniu. Negatywne ustosunkowanie się prokuratora nadrzędnego do zażalenia otwiera drogę do złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia.
Znaczenie umorzenia lub odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego
Umorzone postępowanie przygotowawcze może być w każdym czasie podjęte na nowo na mocy postanowienia prokuratora, o ile nie będzie się toczyć przeciw osobie, która w poprzednim postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego. Przepis ten stosuje się odpowiednio w sprawie, w której odmówiono wszczęcia postępowania przygotowawczego – śledztwa lub dochodzenia (Art. 327 § 1 kpk).
Prawomocnie umorzone postępowanie przygotowawcze wznawia się przeciwko osobie, która występowała w charakterze podejrzanego, na mocy postanowienia prokuratora nadrzędnego nad tym, który wydał lub zatwierdził postanowienie o umorzeniu, tylko wtedy, gdy ujawnią się nowe istotne fakty lub dowody nie znane w poprzednim postępowaniu albo gdy zachodzi okoliczność określona w art. 11 § 3 kpk (umorzenie absorpcyjne). Przewidziane w ustawie ograniczenia okresu tymczasowego aresztowania stosuje się wówczas do łącznego czasu trwania tego środka (§ 2).
Przed wydaniem postanowienia o podjęciu lub wznowieniu, prokurator może przedsięwziąć osobiście lub zlecić Policji dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności uzasadniających wydanie postanowienia (§ 3).
Po wniesieniu aktu oskarżenia sąd umarza jednak postępowanie, o ile stwierdzi, iż postępowanie przygotowawcze wznowiono mimo braku podstaw (§ 4).
Prokurator Generalny może uchylić prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego w stosunku do osoby, która występowała w charakterze podejrzanego, o ile stwierdzi, iż umorzenie postępowania było niezasadne. Nie dotyczy to wypadku, w którym sąd utrzymał w mocy postanowienie o umorzeniu (Art. 328. § 1 kpk).
Po upływie roku od daty uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu Prokurator Generalny może uchylić lub zmienić postanowienie albo jego uzasadnienie jedynie na korzyść podejrzanego (§ 2).
