Reforma Polskiej Akademii Nauk – nowe zasady zarządzania i nadzoru

Problemy organizacyjno-prawne Polskiej Akademii Nauk

Jak wskazują autorzy projektu nowelizacji, PAN walczy z problemami związanymi z zarządzaniem i brakiem transparentności. Najwyższa Izba Kontroli wielokrotnie zwracała uwagę na nieprawidłowości w swoich kontrolach. Ustawa z 30.4.2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1796; dalej: PANU), regulująca działalność PAN, w nieprecyzyjny sposób określa nadzór nad instytucją, co prowadzi do niejasności interpretacyjnych, wpływających negatywnie na procesy decyzyjne. Kluczowym problemem jest brak wyraźnego podziału kompetencji między Prezesem Rady Ministrów a ministrem ds. szkolnictwa wyższego i nauki, co prowadzi do nieefektywności i zakłóceń w działaniach instytucji oraz jej jednostek naukowych.

Potrzeba zmian w strukturze Polskiej Akademii Nauk

Model organizacyjny PAN nie sprzyja wystarczającej integracji pomiędzy członkami korporacji PAN a instytutami naukowymi. Środowisko naukowe, jak również władze publiczne, są zgodne co do potrzeby zmian, które pozwolą na lepszą współpracę i aktywizację środowiska naukowego. Poprawa komunikacji, transferu wiedzy oraz umiejętności pomiędzy jednostkami PAN jest kluczowym elementem proponowanych reform.

Cele nowelizacji ustawy

Celem nowelizacji PANU jest umocnienie pozycji instytucji jako autonomicznego podmiotu naukowego, zgodnie z konstytucyjną zasadą wolności badań naukowych. Projektowana nowelizacja wprowadza rozwiązania mające na celu poprawę zarządzania PAN, precyzyjne określenie nadzoru nad działalnością instytucji oraz dostosowanie przepisów do zmieniających się realiów prawnych.

Zmiany w nadzorze nad PAN

Kluczową zmianą w PANU jest przeniesienie nadzoru nad PAN z Prezesa Rady Ministrów na ministra ds. szkolnictwa wyższego i nauki. Taki ruch ma na celu wyeliminowanie dotychczasowych problemów związanych z niejasnym podziałem kompetencji między tymi organami. Minister ds. szkolnictwa wyższego i nauki będzie miał również prawo zatwierdzać statut PAN, a także uchylać uchwały organów PAN, jeżeli okażą się one niezgodne z prawem. Audyty zewnętrzne, przeprowadzane co dwa lata, mają zwiększyć transparentność działalności PAN.

Zmiany w składzie Zgromadzenia Ogólnego i Prezydium PAN

Zmiany strukturalne zakładają rozszerzenie składu Zgromadzenia Ogólnego PAN o dziekanów wydziałów, dyrektorów instytutów oraz członków Akademii Młodych Uczonych. Ma to na celu poprawę reprezentatywności i integrację różnych środowisk naukowych w ramach PAN.

Zmiany dotkną także Prezydium PAN, które zostanie wzmocnione poprzez włączenie dziekanów i dyrektorów instytutów, co ma na celu poprawę zarządzania instytucją. W skład prezydium oddziału wejdą: prezes oddziału, jego zastępca oraz 3 osoby wybrane przez członków krajowych i członków akademii młodych uczonych wchodzących w skład danego oddziału.

Nowe zasady wyboru dziekanów i nadzoru nad wydziałami

Nowelizacja PANU przewiduje, iż dziekani i wicedziekani wydziałów PAN będą wybierani na czteroletnią kadencję. Zwiększenie kontroli nad pracą wydziałów zostanie osiągnięte poprzez regularne oceny działalności wydziałów przez wiceprezesa PAN. Negatywna ocena może skutkować odwołaniem dziekana, co ma zapewnić lepsze zarządzanie poszczególnymi jednostkami.

Likwidacja rad kuratorów i utworzenie rad wydziałów

Zgodnie z nowelizacją, dotychczasowe rady kuratorów zostaną zastąpione radami wydziałów. Do zadań rad wydziału będzie należało w szczególności:

1. przeprowadzanie, na potrzeby PAN i jej organów, co najmniej raz w roku, oceny instytutów objętych zakresem działania wydziału;
2. występowanie do Prezesa PAN z wnioskami o utworzenie, połączenie, podział, reorganizację, przekształcenie albo likwidację instytutu lub jednostki organizacyjnej PAN objętych zakresem działania wydziału;
3. przeprowadzanie konkursów na stanowisko dyrektora instytutu objętego zakresem działania wydziału, w tym powoływanie komisji konkursowej;
4. dokonywanie oceny komitetów naukowych działających przy wydziale.

Rozszerzenie Akademii Młodych Uczonych

Proponowane zmiany obejmują zwiększenie liczby członków Akademii Młodych Uczonych z 10% do 20% maksymalnej liczby członków krajowych PAN. Ma to na celu lepszą promocję młodych naukowców oraz większe wsparcie ich działalności naukowej w PAN. Młodzi naukowcy będą odgrywać istotniejszą rolę w działalności PAN, co ma sprzyjać rozwojowi innowacyjnych badań.

Zmiany w statusie członka PAN

Proponuje się odejście od podziału członków PAN na korespondentów i rzeczywistych, wprowadzając jednolitą kategorię członków krajowych. Zmiany obejmą także status członków-seniorów, którzy będą mieli ograniczone prawa wyborcze, uczestnicząc w pracach PAN jedynie z głosem doradczym. Nowelizacja przewiduje podniesienie progu wiekowego do otrzymania statusu członka-seniora z 70 lat do 75 lat. Nowe przepisy zakładają również, iż członek PAN może utracić status członka w przypadku skazania za przestępstwo umyślne lub naruszenie zasad etyki.

Zarządzanie majątkiem PAN

Projektowana nowelizacja przewiduje również zmiany o charakterze lex specialis w stosunku do ustawy z 16.12.2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 125) w zakresie zarządzania mieniem PAN. Kanclerz PAN będzie odpowiedzialny za podejmowanie decyzji w zakresie rozporządzania majątkiem trwałym, jednakże wymagać to będzie zgody ministra ds. szkolnictwa wyższego i nauki (do 1 000 000 zł) lub Prezesa Prokuratorii Generalnej (powyżej tej kwoty). Zmiany te mają na celu poprawę nadzoru nad majątkiem i wprowadzenie większej kontroli nad strategicznymi decyzjami finansowymi instytucji.

Zmiany w finansowaniu działalności PAN

Nowelizacja wprowadza szczegółowe przepisy dotyczące planowania budżetu PAN. Prezes PAN, po uzyskaniu pozytywnej opinii Prezydium PAN, będzie zobowiązany przedkładać projekt rocznego planu finansowego do zatwierdzenia przez ministra ds. szkolnictwa wyższego i nauki. Dodatkowo, wszelkie zmiany w planie finansowym będą wymagały zatwierdzenia zgodnie z nowymi zasadami, co ma zapewnić większą przejrzystość i kontrolę nad finansami PAN.

Powołanie i kadencje dyrektorów instytutów naukowych

W projekcie przewidziano także zmiany dotyczące powołania i kadencji dyrektorów instytutów naukowych PAN. Kompetencje w zakresie przedłużenia kadencji dyrektora oraz jego odwołania zostaną przekazane Prezydium PAN, co ma zwiększyć demokratyzację procesu zarządzania instytutami. Dyrektorzy instytutów będą musieli uzyskać zgodę ministra na dokonywanie czynności dotyczących majątku trwałego, szczególnie w zakresie komercjalizacji wyników badań i prac rozwojowych.

Etap legislacyjny

Zgodnie z Rządowym Centrum Legislacji, projekt jest w tej chwili na etapie opiniowania.