Rozwód z orzeczeniem o winie oznacza, iż sąd, na podstawie dowodów przedłożonych przez strony, orzeka, który z małżonków ponosi winę za rozpad małżeństwa.
Rozwód z orzeczeniem o winie – obowiązek sądu ustalenia przyczyny rozpadu małżeństwa
Zgodnie z art. 57 § 1 k.r.o. sąd orzekając rozwód orzeka także czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia, co oznacza obowiązek sądu orzekania w tym przedmiocie z urzędu, chyba iż oboje małżonkowie zgodnie wniosą o zaniechanie orzekania o winie.
Wskazany przepis, podobnie jak art. 58 k.r.o., realizuje obowiązującą w prawie polskim zasadę integralności wyroku rozwodowego, która, jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 12 października 1970 r., III CZP 6/70 ( OSNCP 1971, nr 7 – 8, poz. 117), oznacza konieczność orzekania w sprawie rozwodowej nie tylko o ewentualnym rozwiązaniu małżeństwa, ale także o całości spraw rodziny.
Rozwód z orzeczeniem o winie – konsekwencje uznania za winnego rozkładu pożycia małżeńskiego
Określenie partnera winnego rozkładu pożycia małżeńskiego ma istotne reperkusje prawne.
I tak przykładowo Art. 56. § 3 k.r.o. stanowi, iż rozwód nie jest dopuszczalny, o ile żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba iż drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo iż odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Z kolei zgodnie z art. 60. § 1 k.r.o. małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie od powiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Natomiast o ile jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, iż małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się we właściwym zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Wina rozkładu pożycia małżeńskiego – definicja pojęcia
Orzekając w przedmiocie winy sąd winien ustalić czy występuje sprzeczność zachowania się albo postępowania małżonka z normami prawnymi lub zasadami współżycia, określającymi obowiązki małżonków, a sprzeczności tej towarzyszy umyślność lub niedbalstwo tegoż małżonka. Nadto między takim zachowaniem się lub postępowaniem małżonka, a powstałym rozkładem pożycia małżeńskiego musi istnieć związek przyczynowy. A zatem nie każde naruszenie obowiązków małżeńskich stanowić będzie o winie danego małżonka ale tylko te, które miało wpływ na spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 30 czerwca 2017 r. sygn. akt III Ca 547/17).
Pojęcie winy w art. 57 k.r.o. obejmuje tak winę umyślną, jak i nieumyślną, albowiem małżonek powinien przewidywać wpływ zachowań na rozkład pożycia.
Rozwód z orzeczeniem o winie a znaczenie stopnia winy
Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz ukształtowane orzecznictwo nie dopuszczają możliwości stopniowania winy małżonków w spowodowaniu rozkładu pożycia. Stąd każde przyczynienie się małżonka choćby w niewielkim zakresie do zaistnienia lub pogłębienia już istniejącego rozkładu stanowi zawinienie tego rozkładu (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 7 sierpnia 2015 r., I ACa 185/15).
Znaczenie naruszenia obowiązków małżeńskich po chwili nastąpienia rozkładu pożycia małżeńskiego
W przyjętej definicji wina pozostaje w związku z takimi naruszeniami obowiązków małżeńskich, które stanowiły przyczynę ( lub współprzyczynę) rozkładu pożycia. W relacji między przyczyną – tu naruszeniem obowiązków przez małżonków – a skutkiem, to jest zupełnym i trwałym rozkładem pożycia, przyczyna z oczywistych względów poprzedzać musi skutek. o ile zaś ten już nastąpił, to żadne uchybienie obowiązkom małżeńskim nie może być kwalifikowane jako przyczyna rozkładu pożycia.
Ze względu na powyższe związanie się jednego z małżonków z innym partnerem w czasie trwania małżeństwa, ale po dacie, w której nastąpił już zupełny i trwały rozkład pożycia między małżonkami, nie daje podstawy do przypisania temu małżonkowi winy za ten rozkład.
Rozwód z orzeczeniem o winie a zamiar zmierzający do zerwania pożycia małżeńskiego
Do przypisania małżonkowi winy nie jest konieczne, aby działanie powodujące zerwania pożycia małżeńskiego było przez niego w takim zamiarze podejmowane. Wystarczy tu bowiem sama możliwość przewidywania znaczenia skutków danego działania lub zaniechania naruszającego przepisy prawa. W świetle art. 23 k. r. o. małżonkowie są zobowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy oraz wierności i współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli, winni zatem powstrzymywać się od takich działań, bądź zaniechań, które prowadziłyby do osłabienia każdej więzi małżeńskiej.
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, małżonkowie zobowiązani są do wzajemnej lojalności i przyzwoitego zachowania wobec siebie przez cały czas trwania małżeństwa. jeżeli ich nie adekwatne zachowanie stało się przyczyną rozkładu pożycia, ponoszą tego skutki w postaci możliwości przypisania im winy rozkładu ze wszystkimi tego konsekwencjami (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2003 r. sygn. II CKN 1270/00, Lex nr 78843). Co istotne, przepis art. 57 § 1 k. r. o. nie wprowadza przy tym rozróżnienia stopnia winy małżonków.
Skutki apelacji od wyroku rozwodowego z orzeczeniem o winie
Zaskarżenie apelacją wyroku rozwodowego w części dotyczącej rozstrzygnięcia o winie oznacza zaskarżenie całego orzeczenia o rozwodzie. Niemożliwe jest bowiem uprawomocnienie się samego orzeczenia o rozwodzie bez uprawomocnienia się rozstrzygnięcia w przedmiocie winy stron za rozkład pożycia. Wynika to stąd, iż dopuszczalność orzeczenia rozwodu nie zależy tylko od samego faktu powstania zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, ale także od przyczyn rozkładu oraz od tego, czy i który z małżonków ponosi winę za ten stan rzeczy (art. 56 k.r.o.). Oznacza to, iż bez wyjaśnienia i oceny okoliczności związanych z zawinieniem przez małżonków rozkładu pożycia małżeńskiego nie jest możliwa ocena, czy rozwód jest dopuszczalny.
W takiej sytuacji sąd odwoławczy jest także zobowiązany, na podstawie art. 57 § 1 k.r.o., do badania z urzędu wszystkich okoliczności dotyczących winy rozkładu pożycia, niezależnie od tego czy wyrok zaskarżyła jedna, czy obie strony.
Powyższy pogląd potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 stycznia 2005 r., V CK 364/04 stwierdzając, iż skoro zaskarżenie apelacją przez którąkolwiek ze stron orzeczenia w zakresie winy rozkładu pożycia sprawia, iż całe orzeczenie rozwodowe staje się przedmiotem zaskarżenia, to sąd apelacyjny obowiązany jest samodzielnie ocenić wszystkie przesłanki przewidziane w art. 56 i 57 § 1 k.r.o. a więc także zbadać z urzędu, czy i która ze stron zawiniła rozkład pożycia i czy orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne.
Brak zakazu orzekania na niekorzyść strony skarżącej w apelacji
Zgodnie z przeważającym stanowiskiem doktryny w sprawach o rozwód nie ma zastosowania w postępowaniu apelacyjnym art. 384 k.p.c., zawierający zakaz reformationis in peius . W sprawach tych bowiem przepisy art. 57 § 1 i art. 58 k.r.o. nakładają na sądy obu instancji obowiązek orzekania z urzędu o wszystkich kwestiach stanowiących konieczne i integralne części rozstrzygnięcia wyroku rozwodowego, w tym o winie stron, i to niezależnie od tego czy wyrok zaskarżyła jedna, czy obie strony (tak: Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 13 maja 1957 r. , 3 CR 56/56 (OSN 1958, nr 2, poz. 48)).
Należy zatem uznać, iż w razie zaskarżenia przez jedną tylko stronę wyroku rozwodowego w zakresie dotyczącym winy za rozkład pożycia sąd apelacyjny nie jest związany zakazem reformationis in peius. Sąd ten jest uprawniony do orzeczenia z urzędu także na niekorzyść strony skarżącej.
Przykłady z orzecznictwa działań małżonków winnych rozkładu pożycia małżeńskiego:
Zmiana religii a rozwód z orzeczeniem o winie
Zmiana religii przez jednego z małżonków może być – w konkretnych okolicznościach – uznana za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego (art. 57 § 1 k.r.o.). Zmiany religii przez jednego z małżonków na pożycie małżeńskie i rodzinne nie może bowiem być rozważana wyłącznie z punktu widzenia zasady wolności religii i prawa rodziców do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 53 i 48 ust. 1 Konstytucji, art. 95 i 96 k.r.o.), ale wymaga skupienia uwagi na skutkach podjętych wyborów we wzajemnych stosunkach pomiędzy małżonkami.
O ile wolność wyboru w powyższych sferach życia, jako przysługująca każdemu, nie może być co do zasady kwestionowana także w przypadku małżonków, o tyle skutki wyboru jednego z małżonków mogą być postrzegane zarówno w kategorii przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego, jak i winy w rozkładzie pożycia, jeżeli w istotny sposób naruszają usprawiedliwiony interes drugiego małżonka oraz dotychczasowy model małżeństwa i rodziny.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 sierpnia 2004 r., IV CK 609/03 stwierdził, iż odstąpienie przez jednego z małżonków od wyznawanych dotychczas wspólnie w tym zakresie zasad i form ich wyrażania może nie tylko rozdzielić małżonków w prezentowanej dotychczas “filozofii życia”, ale też zburzyć dotychczasowy rytm życia i jego organizację, wpłynąć na zmianę sposobu spędzania czasu wolnego od zajęć domowych lub zawodowych, na zmianę kręgu znajomych, a także na zmianę ambicji i celów lub konkretnych zachowań w różnych dziedzinach życia.
Pewne jest natomiast, iż sprzeciw współmałżonka, motywowany uczuciem zawodu i utraty poczucia wspólnoty psychicznej, niechęcią do zmiany ustalonego porządku życia czy wręcz poczuciem krzywdy, zasługuje na usprawiedliwienie. Nie można wymagać, aby w takiej sytuacji drugi małżonek musiał wyrażać zgodę na zmianę religii przez partnera. Poszanowanie wolności wyboru religii przez współmałżonka nie może sięgać tak daleko, aby obejmowało obowiązek poddania się woli współmałżonka wbrew samemu sobie.
Alkoholizm a rozwód z orzeczeniem o winie
Uzależnienie się małżonka od spożywania alkoholu prowadzi zwykle do destabilizacji jego życia zawodowego i rodzinnego i jako takie może być uznane za podstawę przypisania winy za rozkład pożycia pomiędzy małżonkami. Potęgujące negatywny stan rzeczy jest w tym zakresie nie łożenie przez uzależnionego małżonka na utrzymanie rodziny, oraz nieumiejętność zerwania z nałogiem pomimo pomocy rodziny (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 28 czerwca 2016 r. sygn. akt I C 2987/14).
Zdrada a rozwód z orzeczeniem o winie
Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 21 listopada 2013 r., sygn. akt I ACa 1122/13 orzekł, iż znajomość partnerki z innym mężczyzną była współprzyczyną rozkładu pożycia małżeńskiego, bowiem znajomość ta nawiązała w okresie kiedy rozkład pożycia pomiędzy małżonkami nie był jeszcze zupełny i trwały. Stanowiło to o naruszeniu przez małżonkę obowiązków małżeńskich w zakresie lojalności, uczciwości, wzajemnego porozumienia i współdziałania dla dobra rodziny. Istotnym było tu również to, iż w niedługim czasie po poznaniu tego mężczyzny małżonka wystąpiła z pozwem rozwodowym.
Wyłączenia zdrady jako przesłanki przypisania winy rozkładu pożycia małżeńskiego
Nie każde naruszenie obowiązków małżeńskich stanowić będzie o winie danego małżonka, ale tylko to, które miało wpływ na spowodowanie (bądź utrwalenie) rozkładu pożycia małżeńskiego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12 marca 2010 r., I ACa 35/10).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 maja 2005 r., V CK 646/04 uznał, iż w sytuacji, w której małżeństwo stron faktycznie przestało istnieć, a udział pozwanego w życiu powódki i ich wspólnych dzieci ograniczał się do wprowadzania niepokoju , czy wręcz zagrożenia ich bezpieczeństwa, uznać należy, iż ewentualne nawiązanie bliższych relacji z innym mężczyzną, pomimo niezakończenia sprawy rozwodowej, nie podlega ocenie jako element zawinienia.
Należy podzielić pogląd, iż małżonkowi przysługuje uprawnienie do dozwolonej reakcji na niezgodne z obowiązkami małżeńskimi zachowanie się drugiego małżonka. Granice dopuszczalnej reakcji małżonka skrzywdzonego przez współmałżonka należy ocenić na podstawie konkretnych okoliczności sprawy i przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego. Reakcja małżonka pokrzywdzonego choćby niewłaściwa, może być usprawiedliwiona i niepoczytana za zawinioną współprzyczynę rozkładu pożycia.
Przesadna zazdrość a rozwód z orzeczeniem o winie
Przesadna zazdrość przejawiająca się w zaborczej kontroli i ograniczeniach partnera stanowić może o naruszeniu obowiązków małżeńskich. W szczególności naganne są tu próby ograniczania przez jednego z małżonków kontaktów partnera z resztą rodziny.
Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 27 września 2017 r., I ACa 168/17 za inne przykłady przesadnej zazdrości uznał zabranianie partnerowi długich rozmów telefonicznych, odwiedzin rodziny i znajomych, kontrolę co do czasu przyjścia do domu, pretensje o powrót o kilka minut później do domu niż zwykle, zabranianie partnerowi podjęcia pracy zarobkowej.
Powyższe decydują o winie rozkładu pożycia małżeńskiego w szczególności, gdy doprowadzają do spłycenia relacji małżeńskich i stanowią o niezrozumieniu pragnień, oczekiwań i ambicji partnera. Niezgodne z zasadami pożycia małżeńskiego jest bowiem zachowanie partnera przez które stara się on ukształtować zachowanie małżonka ściśle według swoich założeń, nie uznając jego prawa do samostanowienia.
Egoizm małżonka jako przesłanka przypisania winy rozkładu pożycia małżeńskiego
Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 27 września 2017 r., I ACa 168/17 orzekł, iż za zawinioną należało uznać postawę powódki, która nie będąc zadowoloną ze swojego małżeństwa nie potrafiła w sposób jasny i czytelny zakomunikować tego mężowi, celem naprawienia panujących relacji. Powódka nie czując się szczęśliwa w małżeństwie, nie podejmowała żadnych starań celem scalenia rodziny. Powódka wolała skupić się na własnych pragnieniach i oczekiwaniach, przyjąć postawę egoistyczną, co stwarza przekonanie, iż nigdy nie była na tyle dojrzała, aby zawrzeć związek małżeński i wziąć na siebie odpowiedzialność za losy nie tylko małżonków, ale i pochodzących ze związku dzieci. Powódka swoje problemy związane z funkcjonowaniem w małżeństwie zagłuszała alkoholem, czy utrzymywaniem bliskich relacji z innymi mężczyznami.
Agresja fizyczna i psychiczna a rozwód z orzeczeniem o winie
Skala zachowań agresywnych prezentowanych przez małżonka względem drugiego nie mieszcząca się w społecznie akceptowanych ramach niewątpliwie pozwala na przypisanie małżonkowi winy za rozpad więzi małżeńskich.
Przemoc fizyczna w każdym przypadku stanowi działanie bezprawne, które nie może podlegać ochronie. Podobnie należy ocenić przemoc psychiczną, wiążącą się z nadmierną zazdrością, nękaniem partnerki w miejscu pracy, karaniem za odmowę współżycia fizycznego, czy poniżaniem jej w obecności dzieci.
Narodziny dzieci a ocena relacji między małżonkami
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 7 kwietnia 2017 r., I ACa 2434/15 przyjął, iż nie można zgodzić się z tezą, iż poczęcie kolejnych dzieci stanowi dowód na to, iż relacje między małżonkami były prawidłowe, skoro powódka nie mogła swobodnie decydować o odbywaniu stosunków fizycznych z mężem, który uznawał to za jej obowiązek, a w razie oporu, siłą wymuszał jego realizację.
Stwarzanie pozorów zdrady a rozwód z orzeczeniem o winie
Zachowania małżonki takie jak znikanie na noc, spotkania z mężczyznami na działce czy też w porach nocnych, sms-y o treści miłosnej stanowią o naruszeniu wierności małżeńskiej w szczególności, jeżeli wywołały u partnera podejrzenia, iż żona go zdradza, a tym samym złamała przysięgę wierności.
Zważyć należy, iż Sąd nie musi czynić dokładnych ustaleń, jak bliskie więzi łączyły partnerkę z innym mężczyznami i czy więzi te miały charakter intymny. Niezależnie bowiem od takich ustaleń zachowanie partnerki stanowiło co najmniej pozory zdrady małżeńskiej i było w ten sposób oceniane przez partnera. Niewątpliwie stanowiło to, więc naruszenie wierności małżeńskiej.
(tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 27 września 2017 r., I ACa 168/17).
Możliwość zmiany stanowiska strony w przedmiocie orzekania o winie w postępowaniu odwoławczym
Jak było to już powiedziane, według art. 57 § 1 k.r.o. odstąpienie od orzekania w przedmiocie winy rozkładu pożycia może nastąpić tylko na zgodny wniosek stron. Nie budzi jednak wątpliwości w orzecznictwie, iż stanowisko stron w przedmiocie zgody usprawiedliwiającej zaniechanie orzekania o winie rozkładu pożycia może być zmieniane w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
Wystąpienie z wnioskiem o orzeczenie rozwodu z winy pozwanego, w miejsce pierwotnego żądania rozwiązania małżeństwa bez orzekania o winie stron, stanowi zmianę powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c. (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z 12 listopada 1982 r., III CRN 271/82, OSNC 1983/8/118).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 lutego 2005 r. sygn. akt IV CK 557/04 potwierdził powyższy pogląd, stwierdzając, iż ponieważ przepisy regulujące postępowanie odwoławcze nie zawierają szczególnej regulacji uprawniającej do przyjęcia, iż w zakresie ponoszenia winy za rozkład pożycia małżeńskiego następuje prekluzja procesowa z chwilą wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji, zaś postępowanie apelacyjne w większym stopniu niż rewizyjne ma charakter merytoryczny, należy dojść do wniosku, iż strona zaskarżająca orzeczenie rozwodu może w postępowaniu odwoławczym cofnąć również zgodę na zaniechanie orzekania o winie za rozkład pożycia.
W takim wypadku zgoda drugiej strony traci również znaczenie. Unormowanie takie wpływa niekorzystnie na sprawność postępowania, gdyż pociąga przeważnie za sobą konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku (art. 386 § 4 k.p.c.) ze względu na spór co do okoliczności decydujące o winie – jednak ze względu na doniosłe skutki orzeczenia, sprawność postępowania musi ustąpić potrzebie zapewnienia dwuinstancyjnego rozpoznawania sprawy również w tym przedmiocie.
Cofnięcie oświadczenia o zaniechanie orzekania o winie rozkładu pożycia małżeńskiego w apelacji dotyczącej jedynie alimentów
Sąd Najwyższy w szeregu orzeczeniach wypowiadał się o zakresie zasady integralności wyroku rozwodowego. Wskazać należy na odmienność sytuacji w której zakresem zaskarżenia objęto cały wyrok, bądź orzeczenie orzekające o rozwodzie i winie od sytuacji gdy zaskarżono jedynie orzeczenie w zakresie wysokości alimentów. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 25 marca 1999 r. III CKN 124/99 stwierdził, iż „zmieniony w wyniku apelacji wyrok rozwodowy w części dotyczącej wysokości świadczeń alimentacyjnych na rzecz dzieci ma byt samodzielny. Kasacja od takiego wyroku nie jest dopuszczalna”. Przewidziane w art. 58 § 1 k. r. o. rozstrzygnięcie o obowiązku ponoszenia przez rozwodzących się małżonków kosztów utrzymania i wychowania dzieci zyskało byt samodzielny” (tak: Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 17 maja 2007 r. III CZP 43/07,( OSNC 2008/7-8/73 ).
Jeżeli w apelacja zakresem zaskarżenia objęto wyłącznie orzeczenie o alimentach na rzecz dziecka – to wyrok w zakresie dotyczącym orzeczenia o rozwodzie uprawomocnił się z dniem upływu terminu do jego zaskarżenia.
W konsekwencji oświadczenie pozwanego złożone w dniu rozprawy apralcyjnej o cofnięciu pierwszoinstancyjnego oświadczenia o zaniechanie orzekania o winie rozkładu pożycia – nie może wywrzeć skutków prawnych, skoro w tym dniu wyrok był w tej części prawomocny (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 26 lutego 2015 r., sygn. akt I ACa 1634/14).
Wina rozkładu pożycia małżeńskiego a podział majątku wspólnego
Nie jest ważnym powodem ustalenia nierównych udziałów przy podziale majątku wspólnego okoliczność, iż rozwód pomiędzy stronami nastąpił z winy jednego z współmałżonków, gdy ten w równym stopniu jak i drugi partner przyczynił się do powstania majątku wspólnego. Ma to szczególny wyraz gdy rozłąka pomiędzy stronami nastąpiła na krótko przed ustaniem małżeństwa.
Uczestnik postępowania, wnosząc o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, ma bowiem obowiązek przedstawienia twierdzeń i dowodów, iż przyczynił się do powstania majątku wspólnego w większym stopniu niż drugi z małżonków.
(tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 30 marca 2015 r., III Ca 1641/14).
Rozwód z orzeczeniem o winie a odwołanie darowizny
Zgodnie z Art. 898. § 1 k.c. darczyńca może odwołać darowiznę choćby już wykonaną, o ile obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
Zawinione na gruncie przepisów rozwodowych uznaje się natomiast działania lub zaniechania małżonka będące wyrazem jego woli, które stanowią naruszenie obowiązków wynikających z przepisów prawa małżeńskiego lub zasad współżycia społecznego i prowadzą do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Nie można jednak przyjmować, że każde naganne zachowanie małżonka uzasadniające przypisanie mu winy za rozkład małżeństwa, stanowi jednocześnie wyraz jego rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 § 1 k.c.
W orzecznictwie wskazuje się, iż przewidziana w art. 898 § 1 k.c. przesłanka niewdzięczności, w stopniu rażącym, ma kwalifikowany charakter odnoszący się do zachowań, które oceniając rozsądnie, przy uwzględnieniu miernika obiektywnego i subiektywnego, muszą być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę, jak na przykład popełnienie przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu, czci albo mieniu, ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych, naruszenie godności osobistej ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze (por. wyrok SN z 15 czerwca 2010 r., II CSK 68/10).
Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a choćby drobne czyny umyślne nie wykraczające poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne, jak też wywołane zachowaniem się darczyńcy (zob. wyrok SN z 15 lutego 2012, I CSK 278/11). W każdym jednak wypadku rażącą niewdzięczność w rozumieniu art. 898 § 1 k.c. musi cechować znaczne nasilenie złej woli, skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej (por. wyrok SN z 17 listopada 2011 r., IV CSK 113/11).
Z powyższych rozważań wynika zatem, iż tylko szczególnie drastyczne i świadome działania małżonka winnego rozkładu małżeństwa, nakierowane jednocześnie na wyrządzenie drugiemu małżonkowi – darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej, mogą zostać uznane za wypełniające znamiona rażącej niewdzięczności.
Wina przy rozwodzie a orzeczenie rozwodu przez sąd zagraniczny
Uznania orzeczenia sądu zagranicznego (innego organu) nie można dokonać jako przesłanki orzeczenia w innej sprawie (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1999 r., II CKN 211/98, OSNC 1999 nr 11, poz. 199).
Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000; z dnia 23 grudnia 2003 r. w motywie ósmym stanowi, iż jego przepisy powinny mieć zastosowanie wyłącznie w stosunku do rozwiązania małżeństwa, a nie takich kwestii, jak:
- przyczyny rozwodu,
- skutki majątkowe małżeństwa lub
- inne możliwe kwestie uboczne.
Oznacza to, iż możemy mieć do czynienia z sytuacją, w której orzeczenie sądu zagranicznego przesądza o winie, jak też w tej sprawie milczy. W pierwszym przypadku należy więc przyjąć, iż o ile wyrok rozwodowy zawiera rozstrzygnięcie o rozwiązaniu małżeństwa z orzeczeniem winy, to w tym zakresie wyrok podlega uznaniu na podstawie rozporządzenia z 2003 r. Przyjęcie innego punktu widzenia byłoby dysfunkcjonalne (tak: K. Weitz: Uznawanie orzeczeń zagranicznych w sprawach małżeńskich w prawie wspólnotowym (w:) P. Kasprzyk (red.), Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, Lublin 2005, s. 447–458).
Natomiast o ile orzeczenie sądu zagranicznego w tej kwestii milczy pojawia się problem, czy w postępowaniu krajowym jeden z byłych małżonków może żądać prejudycjalnego stwierdzenia, iż do ustania małżeństwa doszło z winy drugiego małżonka. Z tożsamą sytuacją można zetknąć się na gruncie uzyskania rozwodu przed sądem krajowym, skoro orzeczenie o winie w rozpadzie małżeństwa zależy od woli stron, które mogą złożyć zgodne żądanie zaniechania orzekania o niej, co finalnie oznacza, iż żaden z małżonków nie ponosił winy (art. 57 § 2 k.r.o.).
Jeżeli zatem uzyskanie rozwodu przed sądem krajowym odbyło się bez orzekania o winie, to taki skutek wiąże (art. 365 k.p.c.) inne organy rozpoznające kolejne spory między byłymi małżonkami. Nałożenie identycznego paradygmatu na orzeczenie sądu państwa obcego byłoby zasadne w razie zbieżności obu systemów prawa. W sytuacji, gdy w danym kraju nie orzeka się o winie (zasada), może dojść do konfliktu na gruncie roszczeń wynikających z uzyskania rozwodu (na przykład alimentacji byłego współmałżonka). Pierwszy krok zapobiegający temu może mieć miejsce (mógł mieć w sprawie) podczas procesu uznaniowego, to jest w razie stwierdzenia, iż dane orzeczenie nie gwarantuje realizacji celu, któremu służy prawomocność orzeczenia.
W takiej sytuacji klauzula porządku publicznego stanowiłaby punkt odniesienia pozwalający na odmowę uznania orzeczenia sądu państwa obcego (art. 1146 § 1 pkt 7 k.p.c.), finalnie pozwalając sądowi krajowemu, podczas rozpoznania innej sprawy między tymi samymi stronami, na odstąpienie od związania ustaleniami faktycznymi zawartymi w jego uzasadnieniu w takim stopniu, jak to się dzieje w przypadku sądu państwa pochodzenia orzeczenia (tak: K. Weitz: Skutki uznania zagranicznego orzeczenia, Przegląd Sądowy 1998 nr 9, poz. 48; por. także: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 2020 r., Sygn. akt I UK 10/19).
