Istota przestępstwa stalkingu
Nowelizacja Kodeksu karnego z 2011 r. dodała art. 190a penalizujący czyn uporczywego nękania, czyli tzw. „stalking”. Stanowi on, iż kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze więzienia do lat 3. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej.
Jeżeli natomiast następstwem stalkingu jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze więzienia od roku do lat 10.
Przestępstwo stalkingu może być popełnione wyłącznie w zamiarze bezpośrednim, tak więc dla jego realizacji nie jest wystarczające, aby sprawca jedynie godził się na wyrządzenie swoim działaniem szkody osobie, pod którą się podszywa, wykorzystując jej wizerunek lub dane osobowe (wyrok Sądu Najwyższego wyrok z dnia 27 stycznia 2017 r., V KK 347/16).
Wnioskowy charakter ścigania stalkingu
Ściganie uporczywego nękania następuje na wniosek pokrzywdzonego.
Wnioskowy charakter ścigania oznacza, iż konieczny jest wniosek o ściganie sprawcy przestępstwa złożony przez osobę pokrzywdzoną. Po złożeniu wniosku, ściganie prowadzone jest już z urzędu.
Zachowania uznawane za stalking
Podstawowym zachowaniem wyrażającym czynność sprawczą tego przestępstwa jest zatem uporczywe nękanie. Działania sprawcy mają polegać na nękaniu, co w rozumieniu słownikowym oznacza ustawiczne dręczenie, trapienie, niepokojenie (czymś) kogoś; dokuczanie komuś, nie dawanie chwili spokoju ( S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 2003, s. 1095 ).
By zachowanie mogło być uznane za stalking, nękanie przez sprawcę musi być uporczywe, a zatem polegać na nieustannym oraz istotnym naruszaniu prywatności innej osoby oraz na wzbudzeniu w pokrzywdzonym uzasadnionego okolicznościami poczucia zagrożenia. Ustawodawca nie wymaga przy tym, aby zachowanie stalkera niosło ze sobą element agresji. Nadto prawnie irrelewantne jest w kontekście strony podmiotowej tego przestępstwa, czy czyn sprawcy powodowany jest żywionym do pokrzywdzonego uczuciem miłości, nienawiści, chęcią dokuczenia mu, złośliwością czy chęcią zemsty.
Dla bytu tego przestępstwa nie ma znaczenia, czy sprawca ma zamiar wykonać swoje groźby. Decydujące jest tu subiektywne odczucie zagrożonego, które musi być oceniane w sposób zobiektywizowany (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2013 r., III KK 417/13).
Zwykle przestępstwo stalkingu polega na wystawaniu pod domem czy miejscem pracy ofiary, pisaniu do niej listów, zasypywaniu SMS-ami czy mailami itp.).
Działania sprowadzające się do obserwacji, filmowania i fotografowania pokrzywdzonych spoza ich posesji, zamykające się tylko w sferze prywatnego dokumentowania, nieużywane do ściągnięcia na pokrzywdzonych jakiegokolwiek wymiernego zagrożenia, nie wypełniają znamienia poczucia zagrożenia z art. 190a § 1 k.k. Mogą jednak stanowić istotne naruszenie prywatności.
Subiektywne odczuwanie zagrożenia przez daną osobę należy natomiast konfrontować z wiedzą, doświadczeniem i psychologią reakcji ogółu społeczeństwa, obiektywizować poprzez poczucie zagrożenia w danych okolicznościach, jakie towarzyszyłoby przeciętnemu człowiekowi (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2017 r., IV KK 413/16).
Stalking może realizować się również poprzez podszywanie się pod osobę tj. kradzież tożsamości ofiary. Działanie takie polega na wytworzenia przekonanie iż sprawca jest tą osobą, której wizerunek czy dane zostały przez niego wykorzystane.
Nękanie to świadome i zamierzone działanie sprawcy (nie ma nękania w formie zaniechania), które obejmuje powtarzające się akty zbliżania się do ofiary, np. śledzenie jej, komunikowanie się wbrew jej woli, zwłaszcza składanie niechcianych przez nią propozycji, oświadczeń, deklaracji itp. Powyższe akty wykonawcze muszą ponadto cechować się uporczywością – muszą się powtarzać. Jednorazowy akt nie będzie nigdy uporczywy, ale kwalifikacja tej powtarzalności to już zadanie dla orzecznictwa (Filar Marian (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, WK 2016).
Materialny charakter stalkingu
Przestępstwo uporczywego nękania ma charakter materialny, gdyż skutkiem zachowania się sprawcy musi być wytworzenie u pokrzywdzonego uzasadnionego poczucia zagrożenia lub poczucia istotnego naruszenia jego prywatności (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 19 lutego 2014 r., sygn. akt II AKa 18/14, KZS 2014, Nr 7–8, poz. 98, Legalis).
Skutek stalkingu
Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w wyroku z dnia 29 marca 2018 r. sygn. akt IV Ka 87/18 argumentował, iż skutkiem zachowania sprawcy jest wzbudzenie uzasadnionego okolicznościami poczucia zagrożenia. Drugi skutek, przewidziany w Kodeksie karnym, polega na „istotnym naruszeniu prawa do prywatności”. Spowodowanie tego skutku może polegać na nagrywaniu, fotografowaniu, filmowaniu, upublicznianiu wizerunku bez zgody, narzucaniu swojego towarzystwa, innym przekraczaniu bariery fizycznej bliskości.
O uporczywym zachowaniu się sprawcy świadczyć bowiem będzie z jednej strony jego szczególne nastawienie psychiczne, wyrażające się w nieustępliwości nękania, tj. trwaniu w swego rodzaju uporze, mimo próśb i upomnień pochodzących od pokrzywdzonego lub innych osób o zaprzestanie przedmiotowych zachowań, z drugiej natomiast strony – dłuższy upływ czasu, przez który sprawca je podejmuje (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 19 lutego 2014 r., II AKa 18/14, KZS 2014, Nr 7–8, poz. 98).
Pojęcie danych osobowych wykorzystywanych w celu wyrządzenia szkody majątkowej lub osobistej
Definicja danych osobowych znajduje się w art. 6 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowych.
Za dane osobowe uważa się więc wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej. Osobą możliwą do zidentyfikowania jest osoba, której tożsamość można określić bezpośrednio lub pośrednio, w szczególności przez powołanie się na numer identyfikacyjny albo jeden lub kilka specyficznych czynników określających jej cechy fizyczne, fizjologiczne, umysłowe, ekonomiczne, kulturowe lub społeczne. Informacji nie uważa się za umożliwiającą określenie tożsamości osoby, o ile wymagałoby to nadmiernych kosztów, czasu lub działań.
Stalking poprzez nękanie osoby najbliższej
Stalking może polegać też na uporczywym nękaniu osoby najbliższej ofiary. Pojęcie osoby najbliższej zdefiniowane jest w art. 115 § 11 k.k.). Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Osobą taką nie jest więc np. narzeczona, jeżeli nie pozostaje z pokrzywdzonym we wspólnym pożyciu.
Uporczywość nękania
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12 grudnia 2013 r., sygn. akt III KK 417/13, stwierdził, iż aby zachowanie mogło być uznane za stalking, nękanie przez sprawcę musi być uporczywe, a zatem polegać na nieustannym oraz istotnym naruszaniu prywatności innej osoby oraz na wzbudzeniu w pokrzywdzonym uzasadnionego okolicznościami poczucia zagrożenia. Ustawodawca nie wymaga przy tym, aby zachowanie stalkera niosło ze sobą element agresji.
Ponadto nie ma znaczenia dla bytu przestępstwa stalkingu to, czy działanie sprawcy motywowane jest posiadanymi względem ofiary uczuciami, czy też złośliwością lub chęcią zemsty. Dla dopuszczenia się występku stalkingu bez wpływu jest również, czy sprawca ma zamiar wykonać swoje groźby. Decydujące jest tu subiektywne odczucie zagrożonego, które musi być oceniane w sposób zobiektywizowany.
O uporczywym zachowaniu się sprawcy świadczyć będzie z jednej strony jego szczególne nastawienie psychiczne, wyrażające się w nieustępliwości nękania, tj. trwaniu w swego rodzaju uporze, mimo próśb i upomnień pochodzących od pokrzywdzonego lub innych osób o zaprzestanie przedmiotowych zachowań, z drugiej natomiast strony – dłuższy upływ czasu, przez który sprawca je podejmuje. Skutkiem zachowania się sprawcy musi być wytworzenie u pokrzywdzonego uzasadnionego poczucia zagrożenia lub poczucia istotnego naruszenia jego prywatności (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 19 lutego 2014 r., II AKa 18/14).
Naruszenie prawa do prywatności w ramach stalkingu
Prawo do prywatności wyraża się w wolności od ingerencji w życie prywatne, rodzinne i domowe, i to niezależnie do tego, czy dotyczy faktów obojętnych czy kłopotliwych. Naruszenie prywatności następuje z momentem określonego działania sprawcy, wkraczającego w sferę życia prywatnego pokrzywdzonego, np. poprzez nagrania lub fotografowanie.
O istotności naruszenia prawa do prywatności nie decyduje sama treść materiałów powstała w wyniku nieuprawnionego wkroczenia w sferę prywatności pokrzywdzonego, ale przede wszystkim to, w jaki sposób do naruszenia doszło i ewentualnie jak często dochodziło do tych naruszeń (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2016 r., IV KK 196/15).
Pojęcie nękania jako elementu stalkingu
W pojęciu nękania mieści się powtarzalność zachowań sprawcy, a zatem do wypełnienia tego znamienia co do zasady nie wystarczy jednorazowe zachowanie sprawcy. Wskazać także należy, iż przestępstwo stalkingu ma charakter umyślny, przy czym część znamion musi być objęta zamiarem bezpośrednim (uporczywe nękanie pokrzywdzonego), część jednak może być objęta bądź zamiarem bezpośrednim, bądź ewentualnym (wzbudzenie u pokrzywdzonego poczucia zagrożenia lub istotnego naruszenia jego prywatności) (wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 4 marca 2013 r., IV Ka 1795/12).
Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w wyroku z dnia 29 marca 2018 r. sygn. akt IV Ka 87/18 wskazał, iż przez nękanie należy rozumieć więc wielokrotne, powtarzające się prześladowanie wyrażające się w podejmowaniu różnych naprzykrzających się czynności, których celem jest udręczenie, utrapienie, dokuczenie lub niepokojenie pokrzywdzonego albo jego osoby najbliższej. Jest to więc z zasady przestępstwo wieloczynowe.
Mogą to być zachowania zarówno legalne, jeżeli oceniać je pojedynczo, polegające np. na wysyłaniu listów (tradycyjnych lub elektronicznych) i SMS-ów, telefonowaniu, nachodzeniu w różnych miejscach, jak również nielegalne, wyrażające się np. w grożeniu, włamywaniu się do skrzynek na listy lub do mieszkania ofiary w celu pozostawienia wiadomości lub innych przedmiotów. Ze względu na charakter dobra chronionego podejmowane przez sprawcę czynności nie mogą przybrać postaci bezpośredniego zamachu fizycznego, tj. na zdrowie, życie lub nietykalność osobistą pokrzywdzonego lub jego osoby najbliższej. Przedmiotem ochrony jest tu wolność od strachu, od nagabywania, od niechcianego towarzystwa innej osoby, itd., a także prywatność jednostki.
Przestępstwo stalkingu a wielość osób pokrzywdzonych
W zależności od ustaleń faktycznych dokonanych w konkretnej sprawie, zachowania oskarżonego polegające na nękaniu więcej niż jednej osoby, mogą stanowić jedno przestępstwo stalkingu lub też tyle przestępstw, ilu jest pokrzywdzonych, których dobra prawne zostały naruszone (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2015 r., V KK 329/15).
Sprawcy i ofiary stalkingu
Przeprowadzone badania empiryczne wskazują, iż najczęstszą przyczyną nękania jest niemożność pogodzenia się przez jedną ze stron związku (małżeństwa, konkubinatu) z rozstaniem się z dotychczasowym partnerem. Najczęściej nękanie trwa od 1 do 6 miesięcy. Podstawowym sposobem nękania jest dzwonienie do kogoś (przy użyciu telefonu stacjonarnego lub komórkowego). W każdym przypadku sprawca zna się z pokrzywdzonym, a w większości przypadków byli ze sobą w bliskich związkach uczuciowych (62,5%). Typowym pokrzywdzonym jest kobieta; (tak: Mozgawa, Budyn-Kulik, Prawnokarne i kryminologiczne…, s. 38 i n.).
Przedmiotem czynności wykonawczej czynu określonego w art. 190a § 1 kk jest konkretna osoba, na którą ukierunkowane są działania sprawcy. Może być to osoba obca sprawcy lub osoba najbliższa. Z punktu widzenia niniejszej sprawy istotne jest również wskazanie na przedmiot czynności wykonawczej przestępstwa z art. 190a § 1 kk. Może nim być każdy człowiek. Przestępstwo nękania występuje nie tylko w relacjach partnerskich, ale również rodzinnych (tak: wyrok Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w wyroku z dnia 29 marca 2018 r. sygn. akt IV Ka 87/18).
Wyróżnić można także stalking nakierowany na byłego partnera. Czynnikiem stymulującym jest w tym przypadku najczęściej patologiczna zazdrość lub poczucie odrzucenia. Przyjmuje się, iż stalking nie jest jednostką chorobową, ale może być kojarzony z chorobą psychiczną czy zaburzeniami osobowości (tak: art. 190a KK red. Stefański 2017, wyd. 20. Legalis ).
Na temat nękania w pracy (tzw. mobbing) – czytaj tutaj
Na temat przestępstwa naruszenia tajemnicy korespondencji – czytaj tutaj
