Umowa o Alimenty Poza Sądem – Skutki i Ryzyko

Umowa o alimenty stanowi, w świetle orzecznictwa, prawnie dopuszczalny sposób ustalenia wysokości alimentów. Świadczenie to może zostać ustalone nie tylko na mocy wyroku sądu, ale również w drodze ugody sądowej lub prywatnej umowy między rodzicami, czyli ugody pozasądowej. Zawarcie takiego porozumienia jest możliwe w dowolnym czasie i nie wymaga prowadzenia sporu sądowego.

Czym jest ugoda pozasądowa?

Pod pojęciem ugody kodeks cywilny rozumie umowę, w której strony czynią sobie wzajemne ustępstwa, aby usunąć niepewność co do roszczeń, zapobiec sporowi lub zakończyć spór (art. 917 i 918 kc).

Z chwilą zawarcia ugoda modyfikuje stosunek prawny, może przerwać bieg przedawnienia, a jej wykonanie prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania oraz stanowi podstawę do wniosku o pozbawienie wykonalności wcześniejszego wyroku.

Co jest jednak najważniejsze, pozasądowa ugoda nie może naruszać prawa ani zasad współżycia społecznego i musi być jednoznacznie dowiedziona.

Czym są wzajemne ustępstwa stron przy ugodzie pozasądowej?

W orzecznictwie sądowym wyrażany jest pogląd, iż rodzaj i zakres wzajemnych ustępstw może być różny i obiektywnie rzecz biorąc nie muszą one być jednakowo ważne. Wzajemne ustępstwa nie muszą być również ekwiwalentne. Na to, czy coś jest ustępstwem jednej strony na rzecz drugiej, wskazuje nie tylko treść stosunku prawnego, na tle którego zawierana jest ugoda, ale także, gdy celem ugody jest zapewnienie wykonania roszczenia, również okoliczności, w jakich może zostać ono wykonane.

Wzajemne ustępstwa czynione sobie przez strony nie muszą być przy tym expressis verbis wymienione w treści ugody, a na ich istnienie mogą wskazywać okoliczności dokonania tej czynności prawnej, które mogą zostać ustalone w postępowaniu sądowym na podstawie wszelkich dopuszczalnych w tym postępowaniu dowodów (tak Sąd Najwyższy w wyrokach: z dnia 07 lutego 2006 roku, IV CK 393/05, LEX numer 180811, z dnia 03 grudnia 2009 roku, II PK 104/09, LEX numer 558293 i z dnia 02 grudnia 2011 roku, III PK 28/11, LEX numer 1163947).

Dopuszczalność umowy o alimenty

Polskie prawo dopuszcza polubowne ustalenie obowiązku alimentacyjnego między rodzicami poza sądem. Choć Kodeks rodzinny i opiekuńczy wprost nie reguluje umowy o alimenty, art. 138 Kro (dotyczący zmiany orzeczenia lub umowy alimentacyjnej) implikuje możliwość zawarcia takiej umowy.

Sąd Okręgowy w Lublinie w wyroku z dnia 31 marca 2014 r. sygn I C 98/13 wskazał, iż bezwzględnie obowiązujący charakter przepisów o obowiązku alimentacyjnym nie stanowi przeszkody do ustalenia wysokości alimentów w drodze umowy stron, a także w ugodzie sądowej w toku procesu o alimenty lub w postępowaniu pojednawczym (art. 184 k.p.c.).

Możliwość takiej umowy wyraźnie przewiduje art. 138 k.r.o., gdyby jednak umowa ustalała świadczenia alimentacyjne zbyt niskie w stosunku do usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego, co w istocie stanowiłoby niedopuszczalne częściowe zrzeczenie się alimentów, byłaby ona nieważna i powinna podlegać ocenie z punktu widzenia przepisów ogólnych (art. 58 k.c.).

Przyjmuje się zatem, iż samo roszczenie alimentacyjne nie może być przedmiotem swobodnej decyzji stron, a w szczególności nie może być przedmiotem zrzeczenia się przez uprawnionego. Stąd więc prawo to nie może być przedmiotem umowy ani też innej ugody, która by w skutkach prowadziła do jego ograniczenia.

Treść ugody o alimenty – ograniczenia

Treść ugody o alimenty nie może być sprzeczna z prawem ani z zasadami współżycia społecznego – w przeciwnym razie umowa taka będzie nieważna (art. 58 K.c.). Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy rodzice próbują ograniczyć ustawowe prawa dziecka.

Aby pozasądowa ugoda o alimenty była ważna i wywoływała skutki prawne, musi zostać zawarta przez osoby mające zdolność do czynności prawnych oraz dotyczyć roszczeń, które strony mogą swobodnie kształtować. W przypadku małoletniego uprawnionego należy pamiętać, iż to przedstawiciel ustawowy (najczęściej rodzic) zawiera ugodę w imieniu dziecka. Jednakże rozporządzanie prawami dziecka, które przekracza zakres zwykłego zarządu, wymaga zgody sądu opiekuńczego (art. 101 § 3 K.r.o.). Ugoda, na mocy której rodzic reprezentujący dziecko rezygnuje z części roszczeń alimentacyjnych (np. przyszłych należnych kwot), może być potraktowana jako czynność przekraczająca zwykły zarząd (tak: Sąd Okręgowy w Lublinie w wyroku z dnia 31 marca 2014 r. sygn I C 98/13).

Zmiana umowy o alimenty

Zawarcie ugody nie wyłącza uprawnienia do jej zmiany. Zgodnie z art. 138 kro, w razie zmiany stosunków (np. wzrost potrzeb dziecka, pogorszenie sytuacji finansowej rodzica) sąd może zmienić orzeczenie albo ugodę dotyczącą alimentów.

Czy ugoda o alimenty wiąże sąd

Ugoda pozasądowa o alimenty ma charakter umowy cywilnoprawnej. Taka umowa jest co do zasady wiążąca dla stron, co oznacza to, iż rodzic zobowiązany do alimentów, który ją podpisał, powinien się z niej wywiązywać.

Jednakże umowa o alimenty zawarta między rodzicami nie wiąże sądu w procesie o alimenty. Przykładowo, Sąd Rejonowy Szczecin-Centrum w Szczecinie w wyroku z dnia 17 marca 2017 r. sygn. VIII RC 4/16 wskazał, iż choć strony uzgodniły w prywatnej ugodzie określoną datę płatności i kwotę alimentów, to „wskazana ugoda nie wiąże Sądu” orzekającego o alimentach.

Sąd rozpoznający sprawę o alimenty powinien uwzględnić przedstawioną przez strony umowę alimentacyjną, zwłaszcza jeżeli została sporządzona w formie aktu notarialnego, jako istotny element materiału dowodowego. Ostateczna wysokość alimentów musi odpowiadać usprawiedliwionym potrzebom dziecka oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego rodzica (art. 135 § 1 Kro).

Podważenie umowy o alimenty

Ugoda jest umową o swoistych cechach i podlega ogólnym przepisom o czynnościach prawnych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1981 roku, IV CR 424/81, LEX numer 8375). Stosowanie do ugód unormowanych w art. 917 przepisów części ogólnej kodeksu cywilnego dotyczy m.in. skutków prawnych zawartej ugody. Strona może zatem podnieść wzruszalność zawartej ugody o alimenty z powołaniem się na przepisy o wadach czynności prawnych lub bezwzględną jej nieważność.

Zanegowanie ważności ugody może nastąpić w razie zaistnienia okoliczności z art. 58 k.c., w tym sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego to zaś czynność naruszająca podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania, słuszności, moralności i godziwości (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05 czerwca 2009 roku I UK 19/09, LEX numer 515697).

Czy umowa alimentacyjna może obejmować alimenty wcześniej ustalone przez sąd?

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 marca 2023 r. sygn. II USKP 221/21 wyjaśnił, iż ugoda może zostać zawarta poza sądem i dotyczyć choćby zobowiązań objętych wcześniejszym wyrokiem.

Zatem analigocznie należy traktować sprawę o alimenty, mając jednak na uwadze konieczność zagwarantowania dobra dziecka.

Jednorazowa zapłata alimentów przyszłych

Sąd Okręgowy w Lublinie w wyroku z dnia 31 marca 2014 r. sygn I C 98/13 uznał, iż ugoda, w której matka dziecka za jednorazową kwotę 100 000 zł zrzekła się dochodzenia dalszych alimentów, była nieważna bez zgody sądu opiekuńczego.

Sąd ten przyjął, iż matka dziecka, działając w imieniu i na rzecz małoletniej córki oraz zawierając takie porozumienie, dokonała czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu, gdyż nie miała prawa zrzec się alimentów na rzecz małoletniego dziecka. Kwota pochodząca od ojca w wysokości 100 000 złotych stanowiła zatem darowiznę.

Sąd podkreślił, iż oceniając doniosłość porozumienia zawartego między rodzicami nie sposób pominąć treści uchwały Sądu Najwyższego z 29 maja 2000 r., sygn. akt III CZP 6/2000 (MP 2000, nr 7, str. 413), na której generalnie oparta jest dominująca linia orzecznicza. Zgodnie z jej treścią przepisy kreujące obowiązek alimentacyjny są normami bezwzględnie obowiązującymi. Zarówno obowiązek alimentacyjny, jak odpowiadające mu prawo do świadczeń alimentacyjnych mają charakter ściśle osobisty (tak: uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1975r, III CZ 76/75, OSNCP 1976, poz.207).

Przysługujące zatem uprawnionemu prawo do świadczeń alimentacyjnych, także do wymagalnych już rat alimentacyjnych, nie może być zbyte innej osobie, jak również uprawniony nie może zrzec się tego prawa choćby za zapłatą jednorazowej skapitalizowanej kwoty przyszłych świadczeń.

Sąd uznał, iż porozumienie zawarte w realiach przywołanej sprawy należy zakwalifikować jako rodzaj umowy alimentacyjnej, która z kolei spełnia analogiczne funkcje jak ugoda cywilnoprawna.

Ta sprawa potwierdza, iż ugoda sprzeczna z prawami dziecka nie wywoła zamierzonych skutków, a każda umowa alimentacyjna musi respektować, iż alimenty należą się dziecku aż do uzyskania samodzielności (chyba iż prawnie wygaśnie obowiązek alimentacyjny).

Umowa o alimenty a trwające postępowanie sądowe

Samo zawarcie umowy o alimenty w trakcie trwającego postępowania sądowego nie kończy postępowania i co do zasady, celem zakończenia sprawy sądowej o alimenty, powinno łączyć się z cofnięciem powództwa.

Zrzeczenie się obowiązku alimentacyjnego w umowie

Zawarcie umowy o alimenty, na mocy której np. jedno z rodziców „zrzeka się” dochodzenia alimentów w przyszłości, nie zwalnia zobowiązanego z obowiązku alimentacji wobec dziecka.

Sąd Najwyższy wyraźnie podkreślił, iż choćby zabezpieczenie roszczeń alimentacyjnych przez umowę (np. poręczenia) nie wpływa na sam byt obowiązku alimentacyjnego, a rodzic przez cały czas odpowiada za utrzymanie dziecka (tak: Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 lipca 1990 r. sygn. akt III CZP 36/90). Innymi słowy, rodzice nie mogą umową „znieść” obowiązku alimentacyjnego przewidzianego w ustawie.

Stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w wyroku z 1 marca 1952 r., sygn. akt C 751/51 (NP. 1953, nr 8-9, s. 154) i z 14 października 1961 r., sygn. akt 4 CR 86/61 (OSNCP 1963, z. 5, poz. 98), stanowi, że, zrzeczenie się alimentów na przyszłość w umowie uznaje się za nieważne (podobnie w kontekście przestępstwa niealimentacji: Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Śródmieścia w wyroku z dnia 6 kwietnia 2017 r., Sygn. akt VI W 3760/16).

Jak zabezpieczyć się w ugodzie o alimenty?

Dłużnik, w tym osoba zobowiązana do płacenia alimentów*, może na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 kpc poddać się w akcie notarialnym egzekucji świadczeń alimentacyjnych, w związku z czym dopuszczalne jest nadanie takiemu aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności, o ile przedłożony przez wierzyciela wypis tego aktu spełnia wszystkie pozostałe ustawowe wymagania tytułu egzekucyjnego i obejmuje obowiązek, który nadaje się do wykonania w drodze egzekucji.

Stwierdzenie to należy opatrzyć zastrzeżeniem, iż o ile z treści aktu notarialnego oraz zawartego w nim oświadczenia dłużnika alimentacyjnego o poddaniu się egzekucji wynika w sposób oczywisty, iż zostało złożono w celu obejścia prawa, nie zaś wykonania obowiązku świadczenia alimentów, to wykreowanemu w taki sposób tytułowi egzekucyjnemu sąd może odmówić nadania klauzuli wykonalności (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2013 r. sygn. akt III CZP 85/13).

Znaczenie aktu notarialnego przy ugodzie alimentacyjnej

W uzupełnieniu powyższych wywodów należy zauważyć, iż tytuł egzekucyjny, jakim jest akt notarialny, powstaje w postępowaniu notarialnym prowadzonym przez notariusza, który działa jako osoba zaufania publicznego i ma obowiązek wykonywać powierzone mu zadania zgodnie z prawem oraz kierować się zasadami godności, honoru i uczciwości, a przy dokonywaniu swych czynności powinien czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których podejmowana czynność może powodować skutki prawne (art. 2 § 1, art. 15 § 1 oraz art. 80 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie).

Z tych względów czynności notarialne polegające na sporządzaniu tytułów egzekucyjnych nie wymagają w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności weryfikacji także od strony merytorycznej. Rozwiązanie przeciwne polegające na prewencyjnej kontroli czynności podejmowanych przez wykwalifikowany organ ochrony prawnej jakim jest notariusz, który w świetle powołanych unormowań ma za zadanie stać na straży porządku prawnego, byłoby rozwiązaniem asystemowym (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2013 r., sygn. akt III CZP 85/13).

Złamanie ugody o alimenty

Gdy jedno z rodziców dziecka odstępuje od wcześniejszej ugody o alimenty i żąda wyższych alimentów, drugi rodzic ma kilka możliwości obrony swoich racji w postępowaniu sądowym. Przede wszystkim powinien przedstawić akt notarialny jako dowód zawartej ugody i podkreślać, iż była to obopólnie uzgodniona kwota alimentów.

Należy zaznaczyć przed sądem, iż umowa o alimenty została zawarta dobrowolnie, w formie aktu notarialnego, co świadczy o powadze i świadomości ustaleń. Warto wskazać, iż od momentu podpisania aktu nie nastąpiła żadna istotna zmiana okoliczności dotyczących potrzeb dziecka ani sytuacji finansowej stron, która uzasadniałaby podwyższenie alimentów (np. brak nowych wydatków typu leczenie, szkołę itd.).

W praktyce często bywa tak, iż wnioskując o wyższe alimenty, drugi rodzic prezentuje przed sądem rozbudowane zestawienia kosztów utrzymania dziecka. Wówczas przeciwnik powinien dokładnie przeanalizować wydatki i wykazać, które z nich są zawyżone lub nie znajdują pokrycia w rzeczywistości. Na rozprawie warto przedstawić dowody (oferty, rachunki, faktury) na rzeczywiste koszty utrzymania dziecka, podważając ewentualne przesadne kalkulacje drugiej strony.

Równocześnie pozwany rodzic powinien przedstawić swoją sytuację finansową, tj. udokumentować dochody oraz konieczne wydatki własne (koszty utrzymania, mieszkania, kredyty, leczenie itp.), aby wykazać, iż płacenie wyższej kwoty niż ustalona w ugodzie alimentacyjnej stanowiłoby dla niego nadmierne obciążenie.

W argumentacji nie wolno zapomnieć o podkreśleniu, iż obowiązek alimentacyjny obciąża oboje rodziców, nie tylko ojca. Matka dziecka również powinna finansowo przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb małoletniego w odpowiedniej proporcji do swoich zarobków i możliwości.

Czy umowa o alimenty pozwala zablokować wyższe roszczenie alimentacyjne?

Powołanie się na akt notarialny zawierający ugodę alimentacyjna w sporze o alimenty z pewnością wzmacnia pozycję strony, ale nie daje stuprocentowej gwarancji zablokowania wyższego roszczenia, o ile sąd uzna je za uzasadnione. Z punktu widzenia prawa, matka dziecka ma prawo wystąpić o alimenty wyższe niż przewidziane w ugodzie, szczególnie w toku postępowania rozwodowego, gdzie sąd i tak musi ustalić wysokość alimentów wyrokiem.

Sam fakt istnienia dobrowolnego porozumienia nie zamyka jej drogi do żądania większej kwoty. Innymi słowy, ojciec nie może skutecznie uniemożliwić matce dochodzenia wyższych alimentów, gdyż sąd ma obowiązek zbadać sprawę i orzec zgodnie z najlepszym interesem dziecka.

To, czy akt notarialny ostatecznie zabezpieczy rodzica zobowiązanego w umowie o alimenty przed podwyższeniem alimentów, zależy od oceny sądu. o ile uda się przekonać sąd, iż kwota z aktu w pełni zaspokaja potrzeby dziecka i jest współmierna do możliwości majątkowych rodziców, wówczas sąd najpewniej utrzyma taką wysokość świadczenia. Warto zauważyć, iż zgodnie z art. 138 K.r.o., choćby po ustaleniu alimentów umową czy wyrokiem, każda ze stron może wnieść o zmianę wysokości alimentów w razie zmiany okoliczności.

Zasada ta chroni uprawnionego (dziecko lub małżonka) przed zamrożeniem alimentów na poziomie, który przestaje odpowiadać realnym potrzebom. W konsekwencji porozumienie rodziców nie może całkowicie „zablokować” prawa do żądania wyższych alimentów w przyszłości – może co najwyżej utrudnić lub ograniczyć takie roszczenie, jeżeli brak jest podstaw (brak zmian w potrzebach czy dochodach).

Egzekucja komornicza alimentów z umowy pomiędzy rodzicami

Aby możliwe było przeprowadzenie egzekucji komorniczej alimentów ustalonych przez rodziców w umowie, dokument ten powinien zostać sporządzony w formie aktu notarialnego. W treści aktu dłużnik alimentacyjny musi złożyć oświadczenie o poddaniu się egzekucji, o którym mowa w art. 777 § 1 pkt 4 K.p.c., co pozwala uznać akt notarialny za tytuł egzekucyjny równoważny wyrokowi sądowemu.

Następnie konieczne jest wystąpienie do sądu z wnioskiem o nadanie temu aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności. Dopóki klauzula wykonalności nie zostanie nadana, akt notarialny nie stanowi tytułu wykonawczego i nie może być podstawą wszczęcia przymusowej egzekucji alimentów. Dopiero po opatrzeniu go klauzulą wykonalności akt notarialny uzyskuje moc równą prawomocnemu orzeczeniu sądowemu i może zostać skierowany do komornika celem prowadzenia egzekucji alimentów.

Jeżeli akt notarialny nie został opatrzony klauzulą wykonalności (np. strony nie wystąpiły z wnioskiem o jej nadanie albo akt nie zawiera oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji), dokument ten nie podlega wykonaniu w drodze egzekucji. W praktyce oznacza to, iż w przypadku zaprzestania płacenia alimentów przez zobowiązanego rodzica, druga strona nie może skierować aktu notarialnego bezpośrednio do komornika. Sam akt notarialny pozbawiony klauzuli wykonalności ma charakter zwykłej umowy cywilnoprawnej, a nie tytułu wykonawczego umożliwiającego wszczęcie egzekucji komorniczej.

Nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu, w którym dłużnik poddał się egzekucji co do świadczeń alimentacyjnych

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 4 grudnia 2013 r. sygn. akt III CZP 85/13 uznał, iż dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu, w którym dłużnik złożył oświadczenie o poddaniu się egzekucji świadczeń alimentacyjnych. Jednakże sąd może oddalić wniosek o nadanie takiemu aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności, o ile z jego treści oraz oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji w sposób oczywisty wynika, iż zostało złożone w celu obejścia prawa.

Sąd zauważył, iż w piśmiennictwie prezentowany jest pogląd, iż tytuł egzekucyjny w postaci aktu notarialnego może obejmować każdy obowiązek o charakterze cywilnoprawnym, odnośnie do którego jest dopuszczalna droga sądowa oraz droga egzekucji sądowej.

Unormowanie przyjęte w art. 777 § 1 pkt 4 kpc, nie zawiera żadnych ograniczeń co do katalogu zdarzeń, które mogą być źródłem zobowiązania. Notarialny tytuł egzekucyjny może więc dotyczyć każdego obowiązku świadczenia polegającego na zapłacie sumy pieniężnej lub wydaniu rzeczy oznaczonych indywidualnie lub co do gatunku, bez względu na to, jakie jest źródło tego obowiązku. Nie ma więc przeszkód, aby złożone w akcie notarialnym oświadczenie o poddaniu się egzekucji dotyczyło także obowiązku polegającego na spełnianiu świadczeń alimentacyjnych (argument lege non distinguente).

W przypadku tytułu egzekucyjnego, o którym mowa w art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c., Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 marca 2008 r. III CZP 155/07 (OSNC 2009, nr 3, poz. 42), wskazał, iż w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu, w którym dłużnik poddał się egzekucji, nie jest dopuszczalna ocena ważności czynności prawnej.

Przykałdy z orzecznictwa dotyczące umowy o alimenty

Na kanwie sprawy rozstrzyganej przez Sąd Rejonowy w Kielcach zakończonej wyrokiem z dnia z 29 września 2021 r. sygn. akt III RC 15/21 rodzice małoletniego dziecka zawarli przed mediatorem ugodę, w której ojciec zobowiązał się do płacenia określonej kwoty tytułem alimentów, co zostało następnie zatwierdzone przez sąd. Zobowiązany przez pewien czas dobrowolnie łożył na utrzymanie dziecka sumę wyższą niż ustalona, jednak w późniejszym okresie powrócił do kwoty wynikającej z ugody. Matka wystąpiła z powództwem o podwyższenie świadczenia, argumentując to wzrostem usprawiedliwionych kosztów utrzymania dziecka. Sąd uznał, iż pierwotne porozumienie regulowało obowiązek na ówczesnym etapie, natomiast art. 138 k.r.o. zezwala na zmianę orzeczenia lub umowy w razie zmiany stosunków. Po analizie sytuacji materialnej i potrzeb małoletniego sąd podwyższył kwotę alimentów, wskazując tym samym, iż prawomocna ugoda nie stanowi przeszkody do modyfikacji wysokości świadczenia, o ile nastąpiła istotna zmiana okoliczności. Podobne stanowisko zajął Sąd Rejonowy w Toruniu w wyroku z dnia 6 października 2023 r. sygn. akt III RC 382/23.

FAQ – najczęstsze pytania dotyczące umowy o alimenty