3 dni temu
Stan faktyczny
J.W. wniosła o podział jej majątku wspólnego z P.M. Sąd Rejonowy w Ł. ustanowił dla uczestnika pełnomocnika z urzędu. W toku postępowania uczestnik zmarł, a reprezentujący go adwokat złożył wniosek o przyznanie wynagrodzenia za pomoc prawną udzieloną z urzędu. Sąd Rejonowy w Ł. przyznał wynagrodzenie za nieopłaconą pomoc prawną, a jego wysokość określił z odwołaniem się do informacji o wartości przedmiotu sprawy podanej we wniosku o wszczęcie postępowania. Adwokat wniósł zażalenie kwestionując prawidłowość ustalenia wysokości przyznanego mu wynagrodzenia.
Pytanie prawne
Na kanwie tej sprawy Sąd Rejonowy w Ł. przedstawił SN następujące zagadnienie prawne: czy o zwrocie nieuiszczonych kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokata, albo radcę prawnego, w razie wygaśnięcia umocowania do reprezentowania uczestnika w toku postępowania o dział spadku lub podział majątku wspólnego należy orzekać w chwili złożenia wniosku przez pełnomocnika, czy w orzeczeniu kończącym postępowanie w danej instancji w oparciu o ustaloną wartość udziału reprezentowanego uczestnika? W razie odpowiedzi, iż o zwrocie powyższych kosztów należy orzekać w chwili złożenia wniosku przez pełnomocnika: czy podstawą do ich określenia powinna być wartość udziału reprezentowanego uczestnika wynikająca ze wskazanej we wniosku wartości przedmiotu sprawy, czy wartość udziału ustalona przez sąd na dzień złożenia wniosku?
W uzasadnieniu postanowienia wskazano, iż wysokość stawki wynagrodzenia pełnomocnika z wyboru i z urzędu w sprawach o dział spadku i podział majątku wspólnego jest powiązana z wartością udziału reprezentowanej strony w masie spadkowej lub małżeńskim majątku wspólnym. Co do zasady o zwrocie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej sąd rozstrzyga w orzeczeniu kończącym postępowanie, gdy wartość udziału strony reprezentowanej przez pełnomocnika w dzielonym majątku jest już ustalona. Problematyczna jest natomiast dopuszczalność ustalenia wynagrodzenia przed zakończeniem sprawy w danej instancji i jego wysokości w takim przypadku. Choć wnioskodawca ma obowiązek oznaczyć wartość przedmiotu sprawy we wniosku wszczynającym postępowanie działowe to jego deklaracja nie jest dla sądu wiążąca. Do zamknięcia rozprawy wartość udziału strony w dzielonym majątku może podlegać zmianom nie tylko z uwagi na wahania cen, ale też na skutek rozstrzygania wniosków wpływających na określenie jego wysokości. Sąd musi z urzędu ustalić skład majątku podlegającego podziałowi i jego wartość według cen z chwili orzekania.
Sąd przedstawiający pytanie prawne wskazał, iż jeżeli sąd w toku postępowania miałby orzekać o wynagrodzeniu za nieopłaconą pomoc prawną udzieloną z urzędu zmarłemu uczestnikowi, to musiałby dokonać wstępnej oceny wartości dzielonego majątku, z uwzględnieniem wpływu na tę wartość także innych roszczeń ocenianych w postępowaniu. Z kolei przyjęcie, iż o wynagrodzeniu tym należy orzekać dopiero w orzeczeniu kończącym postępowanie, mogłoby narazić pełnomocnika na długie oczekiwanie na należne mu wynagrodzenie.
Kto pokrywa koszty pomocy prawnej udzielonej z urzędu?
SN wskazał, iż w przypadku osób, które nie są w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej, profesjonalny pełnomocnik może zostać zobowiązany przez państwo, w określonych ustawowo sytuacjach, do świadczenia pomocy prawnej z urzędu. W orzecznictwie podkreśla się, iż relacja między sądem, który ustanowił dla strony pełnomocnika z urzędu, a tym pełnomocnikiem ma charakter publicznoprawny, zbliżony do relacji między sądem a kuratorem ustanowionym przez sąd dla strony lub powołanym w sprawie biegłym (zob. uchwała SN z 20.5.2011 r., III CZP 14/11, Legalis, wyrok TK z 14.3.2005 r., K 35/04, Legalis). Co do zasady, koszty pomocy prawnej udzielonej z urzędu w sprawach cywilnych ponosi Skarb Państwa. Obowiązek ten nie ma jednak bezwzględnego charakteru, bowiem to strona odpowiadająca za koszty postępowania stosownie do jego przedmiotu i wyniku obowiązana jest je pokryć na rzecz przeciwnika w granicach określonych ustawą i orzeczeniem sądu w tym przedmiocie. W rezultacie pełnomocnik z urzędu działający za stronę, której przysługuje uprawnienie do uzyskania od przeciwnika kosztów postępowania, powinien uzyskać należne mu wynagrodzenie przede wszystkim od strony, którą reprezentował. Zasądzone na rzecz tej strony koszty mają obejmować także wynagrodzenie pełnomocnika, który może je pobrać z kwoty zasądzonej na rzecz strony z pierwszeństwem przed nią – art. art. 122 § 1 zd. 1 KPC.
Obowiązek pokrycia przez Skarb Państwa wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu powstaje dopiero wtedy, gdy egzekucja kosztów nieopłaconej pomocy prawnej zasądzonych od przeciwnika na rzecz strony, dla której ustanowiono pełnomocnika z urzędu, okazała się bezskuteczna oraz wtedy, gdy to strona reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego z urzędu przegrała sprawę i została obciążona kosztami procesu lub nie było podstaw do obciążenia tymi kosztami innego podmiotu. Jednak te zasady mają zastosowanie jedynie wówczas, gdy znany jest wynik postępowania w sprawie w związku z jego zakończeniem w instancji.
Powstanie uprawnienia do wynagrodzenia w toku postępowania
SN stwierdził, iż wniosek pełnomocnika z urzędu, którego umocowanie w związku ze śmiercią strony wygasło przed zakończeniem postępowania w instancji, sąd powinien rozpoznać niezwłocznie, tak samo jak wnioski biegłego, kuratora, czy wszystkie inne wnioski składane w toku postępowania przez strony i osoby zaangażowane w czynności procesowe. Zdaniem SN nie można wymagać, by pełnomocnik z urzędu, którego umocowanie do działania za zmarłą stronę wygasło, oczekiwał na należne mu wynagrodzenie aż zakończoną się czynności procesowe, na które nie ma już żadnego wpływu i o których nie jest informowany. Zaakceptowanie odmiennego stanowiska mogłoby skutkować naruszeniem konstytucyjnej zasady równości podmiotów będących w podobnej sytuacji prawnej i procesowej przewidzianej w art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. W uzasadnieniu uchwały stwierdzono, iż skoro do ustalenia wysokości wynagrodzenia pełnomocnika ma dojść przed zakończeniem postępowania w instancji, to wynagrodzenie to musi pokryć Skarb Państwa z uwagi na łączący go publicznoprawny stosunek z pełnomocnikiem. Do ustawodawcy należy natomiast ustalenie rozwiązań pozwalających na zaliczenie tak ustalonego i wypłaconego wynagrodzenia do puli wydatków tylko tymczasowo ponoszonych przez Skarb Państwa ze środków budżetowych i podlegających następnie rozliczeniu między stronami oraz między nimi i wykładającym je tymczasowo Skarbem Państwa.
W sprawach o podział majątku wspólnego podstawą określenia stawki wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu jest wartość udziału reprezentowanego uczestnika w dzielonym majątku, a nie wartość przedmiotu sprawy. Skoro ustalenie wysokości wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu ma nastąpić niezwłocznie po tym, gdy ustało jego umocowanie do działania za stronę, to przy określaniu wartości udziału strony w dzielonym majątku, sąd musi wnioskować na bazie tych danych, które zostały zebrane do czasu rozpoznawania wniosku. Jednocześnie SN odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie stwierdzając, iż rozwiązanie drugiego z przedstawionych zagadnień jest możliwe w oparciu o wykładnię językową przepisów, w związku z którymi to zagadnienie pozostaje.
Uchwała SN z 16.10.2024 r., III CZP 14/24, Legalis
