Zakaz noszenia symboli religijnych w pracy

Stan faktyczny

O.P. pracuje w belgijskiej administracji gminnej (dalej: C.) jako kierowniczka biura. Po 5 latach pracy złożyła wniosek o zezwolenie na noszenie „chusty w pracy”. Decyzją kolegium C. (dalej: kolegium) O.P. otrzymała zakaz noszenia w pracy symboli ujawniających jej przekonania religijne – do czasu przyjęcia przepisów ogólnych dotyczących noszenia takich symboli w administracji gminnej. Następnie C. zmieniła regulamin pracy, wprowadzając do niego w art. 9 obowiązek „neutralności wykluczającej” w miejscu pracy, rozumiany jako zakazujący wszystkim pracownikom C. noszenia w miejscu pracy jakiegokolwiek widocznego symbolu, który mógłby ujawniać ich przekonania, w szczególności religijne lub światopoglądowe – niezależnie od tego, czy pracownicy ci pozostają w kontakcie z obywatelami. W związku z tym O.P. wszczęła szereg postępowań mających na celu stwierdzenie naruszenia jej wolności religijnej.

Stanowisko TS

Pojęcie „religia”

Trybunał orzekł już, iż pojęcie „religia” zawarte w art. 1 dyrektywy Rady 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.Urz. UE L z 2000 r. Nr 303, s. 16) należy interpretować jako obejmujące zarówno forum internum, czyli prawo do posiadania przekonań, jak i forum externum, czyli prawo do publicznego uzewnętrzniania wyznawanej wiary religijnej (wyrok TS z 14.3.2017 r., G4S Secure Solutions, C-157/15, Legalis). Zatem dla celów stosowania tej dyrektywy terminy „religia” i „przekonania” należy rozumieć jako dwie strony tego samego powodu dyskryminacji (wyrok TS z 15.7.2021 r., WABE i MH Müller Handel, C-804/18 i C‑341/19, Legalis).

Zgodnie z art. 3 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE ma ona zastosowanie do wszystkich pracowników, zarówno sektora publicznego, jak i sektora prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi. Wobec tego przepis, taki jak zawarty w art. 9 regulaminu pracy C., w którym zakazano pracownikom noszenia w miejscu pracy wszelkich widocznych symboli przekonań, w szczególności światopoglądowych lub religijnych, zdaniem TS jest objęty zakresem stosowania dyrektywy 2000/78/WE.

Dyskryminacja

Trybunał orzekł już, iż ustanowiona przez pracodawcę regulacja wewnętrzna zakazująca noszenia w miejscu pracy jedynie takich symboli przekonań, w szczególności światopoglądowych lub religijnych, które „rzucają się w oczy” i mają duży rozmiar, może stanowić bezpośrednią dyskryminację ze względu na religię lub przekonania w rozumieniu art. 2 ust. 2 lit. a dyrektywy 2000/78/WE, w przypadkach gdy kryterium dotyczące noszenia takich symboli jest nierozerwalnie związane z jedną lub kilkoma określonymi religiami lub jednym lub kilkoma określonymi przekonaniami [wyrok TS z 13.10.2022 r., S.C.R.L. (Strój wynikający z nakazów religijnych), C-344/20, Legalis]. Zdaniem TS z postanowienia odsyłającego nie wynika jednak, aby regulamin pracy C. stanowił taki przypadek, a zatem sąd odsyłający będzie musiał zbadać, czy regulacja zawarta w art. 9 regulaminu pracy C. nie stanowi pośredniej dyskryminacji.

Kryteria oceny

Z orzecznictwa TS wynika, iż ustanowiona przez pracodawcę regulacja wewnętrzna zakazująca noszenia w miejscu pracy wszelkich widocznych symboli przekonań, w szczególności światopoglądowych lub religijnych, może stanowić odmienne traktowanie pośrednio oparte na religii lub przekonaniach w rozumieniu tego przepisu, o ile zostanie wykazane, iż prima facie neutralny obowiązek zawarty w tej regulacji prowadzi faktycznie do szczególnej niekorzystnej sytuacji dla osób wyznających określoną religię lub określone przekonania (wyrok G4S Secure Solutions, pkt 34). Zgodnie z art. 2 ust. 2 lit. b ppkt (i) dyrektywy 2000/78/WE takie odmienne traktowanie nie stanowi jednak dyskryminacji pośredniej, o ile jest obiektywnie uzasadnione zgodnym z prawem celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są adekwatne i konieczne (wyrok WABE i MH Müller Handel, pkt 60).

Zdaniem TS z wniosku prejudycjalnego wynika, iż zdaniem C. sporny art. 9 ma na celu wprowadzenie w życie zasady neutralności służby publicznej, która znajduje podstawę prawną w art. 10 i 11 belgijskiej konstytucji, w zasadzie bezstronności i zasadzie neutralności państwa. Trybunał potwierdził, iż każdemu państwu członkowskiemu z poszanowaniem przyznanych kompetencji powinien przysługiwać pewien zakres uznania przy określaniu koncepcji neutralności służby publicznej, jaką zamierza wspierać w miejscu pracy. Tym samym politykę „neutralności wykluczającej”, którą administracja gminna zamierza narzucić swoim pracownikom, zdaniem TS, można uznać za obiektywnie uzasadnioną zgodnym z prawem celem w rozumieniu art. 2 ust. 2 lit. b ppkt (i) dyrektywy 2000/78/WE. Wobec powyższego TS uznał, iż postanowienie takie jak art. 9 regulaminu pracy C. realizuje zgodny z prawem cel w rozumieniu art. 2 ust. 2 lit. b ppkt (i) dyrektywy 2000/78/WE.

Badanie regulacji takiej jak regulamin pracy C. pod kątem dyskryminacji pośredniej dotyczy jeszcze kwestii, czy jest ona właściwa do zapewnienia prawidłowego stosowania w odniesieniu do celu zamierzonego przez pracodawcę. Trybunał wskazał, iż przede wszystkim sąd odsyłający powinien zbadać, czy cel związany z „neutralnością wykluczającą”, jaki wyznaczyło sobie C., jest rzeczywiście realizowany w sposób spójny i systematyczny w odniesieniu do wszystkich pracowników oraz iż zakaz noszenia wszelkich widocznych symboli przekonań, w szczególności światopoglądowych i religijnych, jaki wynika z art. 9 regulaminu pracy C., ogranicza się do tego, co jest ściśle konieczne.

Zgodny z prawem cel polegający na zapewnieniu – dzięki polityki „neutralności wykluczającej” takiej jak określona w art. 9 regulaminu pracy C. – całkowicie neutralnego środowiska administracyjnego, zdaniem TS, może być skutecznie realizowany tylko wtedy, gdy nie jest dopuszczalne żadne widoczne uzewnętrznianie przekonań, w szczególności światopoglądowych lub religijnych, w sytuacji gdy pracownicy pozostają w kontakcie z użytkownikami usług publicznych lub ze sobą, ponieważ noszenie wszelkich symboli, choćby o niewielkich rozmiarach, zagraża zdolności środka do osiągnięcia zamierzonego celu i podważa w ten sposób samą spójność tej polityki (wyrok WABE i MH Müller Handel, pkt 77). W ocenie TS taka regulacja jest zatem konieczna.

Trybunał wskazał, iż do sądu odsyłającego będzie także należeć dokonanie, w świetle wszystkich charakterystycznych elementów kontekstu, w jakim regulacja ta została przyjęta, wyważenia wchodzących w grę interesów, z uwzględnieniem rozpatrywanych praw i zasad podstawowych, a mianowicie w niniejszym przypadku prawa do wolności myśli, sumienia i religii, zagwarantowanego w art. 10 KPP. Konsekwencją tego prawa jest zakaz wszelkiej dyskryminacji ze względu na religię, ustanowiony w art. 21 KPP. Poza tym należy uwzględnić zasadę neutralności, zgodnie z którą dana administracja publiczna ma na celu zagwarantowanie, dzięki wspomnianej regulacji ograniczonej do miejsca pracy, użytkownikom jej usług publicznych i jej pracownikom środowiska administracyjnego bez widocznych przejawów przekonań, w szczególności światopoglądowych lub religijnych.

Trybunał orzekł, iż art. 2 ust. 2 lit. b dyrektywy 2000/78/WE trzeba interpretować w ten sposób, iż regulacja wewnętrzna gminnej administracji zakazująca w sposób ogólny i niezróżnicowany pracownikom tej administracji noszenia w miejscu pracy wszelkich widocznych symboli ujawniających w szczególności przekonania światopoglądowe lub religijne może być uzasadniona wolą ustanowienia przez tę administrację – wziąwszy pod uwagę kontekst funkcjonowania tej administracji – całkowicie neutralnego środowiska administracyjnego, o ile ta regulacja jest adekwatna, niezbędna i proporcjonalna w świetle tego kontekstu i przy uwzględnieniu różnych wchodzących w grę praw i interesów.