Zakres kognicji Sądu Najwyższego w sprawie dotyczącej wyroku kasatoryjnego

Stan faktyczny

Powód domagał się zasądzenia od pozwanego wynagrodzenia za roboty dodatkowe w związku z realizacją umowy o roboty budowlane. Podstawy prawnej roszczeń upatrywał w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu. Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości, podnosząc, iż wierzytelność objęta pozwem została przez pozwanego zaspokojona w drodze potrącenia wzajemnej wierzytelności z tytułu kar umownych, dokonanego przed wszczęciem postępowania.

Stanowisko SO

Wyrokiem z 15.12.2022 r., VIII GC 310/22, SO w Szczecinie uwzględnił wytoczone powództwo w zakresie należności głównej w całości. Uznał, iż zarzut potrącenia zgłoszony przez pozwanego był niedopuszczalny. Jego skuteczność ograniczona jest jedynie do przypadków objętych dyspozycją art. 203¹ KPC, natomiast w sprawie nie ziściła się żadna z przesłanek zawartych w tym przepisie. Z tego względu pominął zgłoszone wnioski dowodowe z osobowych źródeł i z opinii biegłego sądowego na okoliczności związane m.in. z roszczeniami przedstawionymi do potrącenia.

Apelację od wyroku SO wywiódł pozwany, zaskarżając go w części uwzględniającej powództwo oraz rozstrzygającej o kosztach postępowania.

Stanowisko SA

SA w Szczecinie wyrokiem z 26.10.2023 r., I AGa 10/23, uchylił wyrok SO w zaskarżonej części, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania. Uznał, iż apelacja pozwanego doprowadziła do konieczności wydania wyroku o charakterze kasatoryjnym, bowiem SO nie rozpoznał istoty sprawy. W ocenie SA podniesiony przez pozwanego zarzut potrącenia wzajemnej wierzytelności był dopuszczalny w rozumieniu art. 203¹ KPC.

W związku z przyjęciem – odmiennie niż SO – dopuszczalności zarzutu potrącenia, zachodziła konieczność dokonania merytorycznej oceny jego skuteczności w świetle przepisów prawa materialnego. Badanie dopiero w postępowaniu apelacyjnym istnienia wierzytelności objętej dopuszczalnym zarzutem potrącenia, a więc zasadności tego zarzutu, ograniczałoby prawa obu stron do zachowania prawa do instancji odwoławczej. Koniecznym było uchylenie zaskarżonego orzeczenia w zakresie jego zaskarżenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 4 KPC.

Zażalenie od wyroku SA do SN w trybie przewidzianym w art. 394¹ § 1¹ KPC wywiódł powód, domagając się uchylenia wyroku SA i przekazania mu sprawy do ponownego rozpoznania. Zarzucił naruszenie art. 386 § 4 KPC przez jego niewłaściwe zastosowanie w sytuacji gdy:

1. SA naruszył art. 203¹ § 1 KPC dokonując ustalenia, iż zgłoszony zarzut potrącenia był dopuszczalny z uwagi na uprawdopodobnienie wierzytelności dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego, choć SA nie wypowiedział się kategorycznie, jaka kwota kar umownych została uprawdopodobniona i czy taka kwota została skutecznie przedstawiona do potrącenia z roszczeniem dochodzonym pozwem, ani nie zakwestionował oceny uprawdopodobnienia dokonanej przez SO oraz;
2. SO rozpoznał istotę sprawy i zbadał zarzut potrącenia w sposób pozwalający na ustalenie, iż pozwany nie wykazał wierzytelności przedstawionej do potrącenia, a także uznał niedopuszczalność zarzutu potrącenia oraz brak materialnoprawnej i faktycznej podstawy naliczania kar umownych przedstawionych do potrącenia.

Stanowisko SN

SN postanowieniem z 8.3.2024 r., III CZ 16/24, Legalis, oddalił zażalenie. Uzasadniając swoje stanowisko wskazał, iż w obowiązującym modelu apelacji pełnej rola sądu drugiej instancji nie ogranicza się jedynie do samego aktu kontroli zaskarżonego rozstrzygnięcia, ale obejmuje także powinność merytorycznego rozpoznania sprawy. Celem postępowania apelacyjnego jest bowiem ponowne i wszechstronne merytoryczne rozpoznanie sprawy. Odbywa się ono przy zastosowaniu adekwatnych przepisów postępowania, tj. przepisów regulujących postępowanie apelacyjne, a gdy brak takich przepisów, przy zastosowaniu unormowań dotyczących postępowania przed sądem pierwszej instancji (art. 391 § 1 KPC). Zgodnie z art. 382 KPC, sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Z tak ukształtowanego zakresu kompetencji sądu drugiej instancji oraz treści art. 386 § 2 i 4 KPC wynika, iż postępowanie to – co do zasady – powinno zakończyć się wydaniem orzeczenia kończącego postępowanie.

W postępowaniu wywołanym zażaleniem strony, skierowanym na podstawie art. 394¹ § 1¹ KPC przeciwko uchyleniu przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, ocenie podlega jedynie prawidłowość zakwalifikowania przez sąd odwoławczy określonej sytuacji procesowej jako odpowiadającej powołanej przez ten sąd podstawie orzeczenia kasatoryjnego. Ocena ta nie obejmuje natomiast zarówno merytorycznego stanowiska prawnego sądu drugiej instancji, jak i schematy zastosowania przepisów prawa procesowego, które nie odnoszą się do kwalifikacji powstałej sytuacji procesowej w kontekście przesłanek z art. 386 § 4 KPC.

Nie można zatem podzielić stanowiska skarżącego w zakresie, w jakim zmierzał do dokonania w postępowaniu zażaleniowym merytorycznej oceny apelacji pozwanego i wyroku SO. W ramach kognicji wyznaczonej art. 394¹ § 1¹ KPC SN sprawdza jedynie, czy rzeczywiście doszło do nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy, albo czy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Wszelkie inne wady, dotyczące naruszeń prawa materialnego, czy też procesowego (poza nieważnością postępowania – art. 386 § 2 KPC), nie uzasadniają uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania i powinny być w systemie apelacji pełnej załatwiane bezpośrednio w postępowaniu apelacyjnym.

SN podkreślił, iż pojęcie nierozpoznania istoty sprawy interpretowane jest jako wadliwość rozstrzygnięcia, polegająca na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia, które nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, bądź na zaniechaniu zbadania przez ten Sąd materialnej podstawy żądania albo oceny merytorycznych zarzutów strony przy bezpodstawnym przyjęciu, iż istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie. Nierozpoznanie istoty sprawy ma miejsce także w razie dokonania przez sąd pierwszej instancji oceny prawnej żądania bez ustalenia podstawy faktycznej, co wymagałoby czynienia kluczowych ustaleń po raz pierwszy w instancji odwoławczej; respektowanie uprawnień stron wynikających z zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego uzasadnia w takich wypadkach uchylenie orzeczenia.

Uchylenie wyroku z powodu nierozpoznania istoty sprawy będzie uzasadnione m.in. wtedy, gdy sąd pierwszej instancji nie zbada podstaw pozwu, nie przeprowadzi w tym zakresie postępowania dowodowego i nie dokona oceny materialnoprawnych przesłanek żądania w ustalonym stanie faktycznym. Z kolei ocenę, czy sprawa wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, należy odnieść do tych dowodów, które dla rozpoznania istoty sprawy miałyby zasadnicze znaczenie.

W związku z przyjęciem przez SO, iż podniesiony zarzut potrącenia był niedopuszczalny, oczywistym jest, iż nie był on badany od strony merytorycznej zasadności bądź bezzasadności. Z kolei uznanie przez SA tego stanowiska SO za błędne oznacza, iż nie została rozpoznania istota sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 KPC. Zważywszy też na okoliczność, iż SO nie prowadził w ogóle postępowania dowodowego na okoliczności związane z merytoryczną oceną zarzutu potrącenia, a w szczególności istnienia po stronie pozwanego wzajemnej wierzytelności w stosunku do strony powodowej z tytułu kar umownych, a jeżeli tak to i jej wysokości, zachodzi potrzeba przeprowadzenia w tym zakresie w całości postępowania dowodowego wraz z poczynieniem stosownych ustaleń faktycznych i dokonaniem oceny prawnej.

Komentarz