Założenia projektu kompleksowej reformy procedury cywilnej

Cel projektowanych zmian

Głównym celem projektu jest przywrócenie funkcjonalności i spójności systemowej procedurze cywilnej po nowelizacjach dokonanych ustawą z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469) oraz ustawą z 9.3.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 614). Przepisy wprowadzone wówczas w wielu przypadkach okazały się nieprzydatne, nieskuteczne albo powodowały trudne do pogodzenia z zasadą sprawiedliwości skutki proceduralne. Projektowana nowelizacja zakłada nie tylko eliminację przepisów o charakterze wadliwym, ale również wprowadzenie rozwiązań usprawniających prowadzenie spraw cywilnych i zmniejszających obciążenie sądów.

Zakres projektowanych zmian

Zakres projektowanej nowelizacji jest szeroki i obejmuje kilkadziesiąt obszarów wymagających interwencji ustawodawczej. Zmiany dotyczą m.in. instytucji wyłączenia sędziego, pełnomocnictwa procesowego, przymusu adwokacko-radcowskiego, doręczeń, jawności posiedzeń, umarzania postępowania, zmiany powództwa, zarzutu potrącenia, organizacji postępowania, dowodów, terminów odwoławczych, zasad kolegialności, postępowania apelacyjnego i kasacyjnego, postępowań odrębnych (w tym gospodarczych i konsumenckich), postępowań uproszczonych, zabezpieczających i egzekucyjnych.

Proponowane zmiany obejmują także szczegółowe korekty w przepisach dotyczących postępowania z udziałem konsumentów, postępowania w sprawach własności intelektualnej, zabezpieczeń w sprawach gospodarczych, skargi na czynności referendarza, zasad orzekania w sprawach po uchyleniu wyroku przez sąd wyższej instancji, doręczeń w postępowaniu zabezpieczającym, egzekucji z nieruchomości, zajęcia ruchomości, elektronicznych licytacji, przedawnienia roszczeń, egzekucji czynności zastępowalnych oraz powództwa opozycyjnego. Celem zmian w tych obszarach jest przede wszystkim eliminacja rozbieżności interpretacyjnych oraz zapewnienie realnej skuteczności ochrony sądowej.

Szczegółowy opis projektowanych zmian

Wyłączenie sędziego

Projekt ustawy zakłada doprecyzowanie przepisów dotyczących wyłączenia sędziego z mocy prawa i na wniosek strony. Nowelizacja obejmie m.in. art. 48¹ KPC, który precyzuje przypadki wyłączenia z mocy ustawy, oraz art. 49 § 2 KPC, który dotyczy wyłączenia z uwagi na wątpliwości co do bezstronności. Ujednoliceniu i uproszczeniu ulegnie tryb rozpoznawania wniosków o wyłączenie, a ich złożenie nie będzie mogło służyć obstrukcji postępowania.

Pełnomocnictwa i przymus adwokacko-radcowski

Nowelizacja przewiduje uporządkowanie zasad reprezentacji stron przez pełnomocników procesowych. W szczególności doprecyzowaniu ulegnie regulacja art. 91 KPC, regulująca sposób umocowania z urzędu. Ujednolicone zostaną również przesłanki przymusu adwokacko-radcowskiego oraz zniesione wątpliwości co do skuteczności działania pełnomocników ustanowionych z urzędu w określonych fazach postępowania.

Pisma procesowe i doręczenia

Zmiany w art. 128¹ KPC i 130^1a KPC zmierzają do ułatwienia stronom składania pism procesowych, szczególnie w postępowaniu elektronicznym. Uchylenie art. 186¹ KPC usunie z kolei zbędne formalizmy dotyczące doręczeń, a tym samym ograniczy przeszkody w skutecznym prowadzeniu postępowania.

Jawność posiedzeń

Projekt zakłada ograniczenie możliwości wydawania wyroków na posiedzeniu niejawnym do ściśle określonych przypadków. Intencją ustawodawcy jest zwiększenie transparentności procedury sądowej i umożliwienie stronom udziału w rozprawach decydujących o ich prawach.

Umorzenie postępowania

Dotychczasowe terminy umożliwiające umorzenie postępowania po zawieszeniu okazywały się zbyt krótkie. Projekt wydłuża te terminy, przyznając stronom dłuższy czas na działania zmierzające do zakończenia sporu bez konieczności jego ponownego wszczynania.

Zmiana powództwa

Projektowane rozwiązanie uprawnia sąd do oddalenia wniosku o zmianę powództwa, jeżeli uzna, iż służy on wyłącznie przedłużeniu postępowania lub wynika z niedbalstwa strony. Zmiana ma charakter gwarancyjny i dyscyplinujący.

Zarzut potrącenia

Projektowane przepisy zakładają rezygnację z konieczności podniesienia zarzutu potrącenia w pierwszym piśmie procesowym. W razie potrzeby sąd będzie mógł rozpoznać zarzut potrącenia osobno, po wydaniu wyroku odnośnie do roszczenia głównego, co zapewni płynność postępowania głównego.

Organizacja postępowania

Zmianie ulegną przepisy art. 205¹ i n. KPC, co wzmocni rolę przewodniczącego w wyznaczaniu kierunku postępowania. Projektowana ustawa zakłada umożliwienie wcześniejszego oznaczenia zagadnień wstępnych oraz rezygnację z obligatoryjności posiedzenia przygotowawczego w określonych sytuacjach, co pozwoli na elastyczniejsze zarządzanie sprawą.

Dowód z zeznań świadka

Projektowane przepisy umożliwią sądowi oddalenie sprzeciwu strony wobec przeprowadzenia dowodu z zeznań świadka, o ile sprzeciw taki będzie oczywiście niezasadny, np. składany wyłącznie w celu odwlekania postępowania. Rozwiązanie to ma ograniczyć nadużycia prawa procesowego.

Uzasadnienia orzeczeń

Nowelizacja porządkuje również zasady sporządzania uzasadnień. Wprowadzony zostanie jednolity termin na uzasadnienie wyroku (miesiąc) oraz postanowienia (14 dni), przy czym wyeliminowaniu ulegnie możliwość przedłużenia tych terminów przez prezesa sądu. Zmiana zapewni przewidywalność dla stron postępowania.

Kolegialność orzekania

W związku z potrzebą zapewnienia wyższej jakości orzecznictwa i kontroli instancyjnej przywrócona zostanie kolegialność w postępowaniach apelacyjnych i zażaleniowych, z wyjątkiem spraw o niższej wartości lub mniejszej złożoności.

Terminy odwoławcze

Ujednoliceniu i doprecyzowaniu ulegną terminy na wniesienie apelacji, zażalenia i skargi kasacyjnej. Projektowane zmiany mają charakter porządkujący i dostosowują terminy do stopnia trudności spraw oraz zapewniają realny czas na przygotowanie środków odwoławczych.

Postępowanie apelacyjne i kasacyjne

Likwidacji ulegnie tzw. zażalenie poziome. Dodatkowo przewiduje się zmiany w art. 398⁶ i n. KPC, zgodnie z którymi postępowanie kasacyjne ulega zawieszeniu m.in. w razie skierowania pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego lub Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Ma to przeciwdziałać sytuacjom, w których orzeczenie zapada w warunkach wątpliwej konstytucyjności.

Postępowania odrębne

Projektowana ustawa przewiduje wyeliminowanie postępowania odrębnego w sprawach konsumenckich ze względu na trudności interpretacyjne. Doprecyzowaniu ulegną wymogi formalne w sprawach gospodarczych (art. 458⁵ i n. KPC) oraz rozszerzeniu zastosowanie postępowania uproszczonego w sprawach o niższym stopniu skomplikowania.

Postępowanie zabezpieczające

Usunięte zostaną zbędne formalności w zakresie doręczania postanowień zabezpieczających poprzez uchylenie art. 730¹ § 1¹ KPC. Ujednoliceniu ulegną również przepisy dotyczące zabezpieczenia roszczeń niemajątkowych i w sprawach własności intelektualnej, ułatwiając ich stosowanie.

Egzekucja sądowa

Przewiduje się także zmiany ułatwiające egzekucję i likwidujące przeszkody formalne. Uchyleniu ma ulec przepis nakazujący z urzędu badanie przedawnienia przez sąd i komornika. Projektowane regulacje umożliwią wpłatę rękojmi przy licytacjach elektronicznych za pośrednictwem systemów płatniczych. W sposób pełniejszy uregulowany zostanie również tryb wykonania czynności zastępowalnych i kwestie związane z kosztami ich realizacji.

Etap legislacyjny

Założenia projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw zostały opublikowane w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów. Organem odpowiedzialnym za opracowanie i przedłożenie projektu Radzie Ministrów jest Ministerstwo Sprawiedliwości. Przyjęcie projektu przez Radę Ministrów planowane jest na IV kwartał 2025 r.