1 rok temu
Wstęp do Problemu Niegodności Dziedziczenia
Niegodność dziedziczenia, najważniejszy element polskiego prawa spadkowego, to instytucja mająca na celu wyłączenie spadkobiercy od dziedziczenia “tak jakby nie dożył otwarcia spadku”. W praktyce oznacza to, iż spadek, który miał przypaść niegodnemu, przechodzi na jego spadkobierców. Ponadto, niegodny zostaje pozbawiony prawa do zachowku, analogicznie jak ma to miejsce w przypadku wydziedziczenia, z tą jednak różnicą, iż wydziedziczyć może sam spadkodawca jeszcze za swojego życia, natomiast uznać spadkobiercę za niegodnego można dopiero po śmierci spadkodawcy.
Stan prawny – przed i po 15 listopada 2023 r.
Od początku wejścia w życie Kodeksu cywilnego instytucja niegodności dziedziczenia nie była nowelizowana, co jednak uległo zmianie w 2023 r. 15 listopada 2023 r. weszły bowiem w życie przepisy, które do dotychczas obowiązującego katalogu przesłanek niegodności, dodały jeszcze dwie dodatkowe.
Dla uporządkowania, do 15 listopada 2023 r., uznanym za niegodnego dziedziczenia był ten, kto:
-
dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
-
podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
-
umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Wyżej wskazany był katalogiem zamkniętym, nie pozwalającym na wykładnię rozszerzającą. Natomiast 28 lipca 2023 r. uchwalono ustawę, na mocy której do wskazanego katalogu dodano dwie nowe przesłanki, odzwierciedlając rozwój i aktualizacje w prawie spadkowym Polski. Mianowicie, spadkobierca może być uznany za niegodnego również wówczas, gdy:
-
uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
-
uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Uporczywe chylanie się od obowiązku alimentacyjnego
Cel Nowej Przesłanki
W uzasadnieniu projektu nowelizacji możemy przeczytać, iż celem wprowadzenia przesłanki dotyczącej uchylania się od obowiązków alimentacyjnych było wyeliminowanie powszechnie nieakceptowalnych zdarzeń, w następstwie których “majątek spadkodawcy otrzymuje osoba, która swoim karygodnym, często nacechowanym złą wolą, zaniechaniem uniemożliwiała za życia spadkodawcy zaspokojenie jego podstawowych potrzeb życiowych.”.
Ograniczenia w Dotychczasowym Prawie
Dotychczas odsunięcie takiej osoby od spadku było możliwe jedynie za życia spadkodawcy, wówczas, gdy sam spadkodawca na mocy testamentu wydziedziczył swojego zstępnego, małżonka lub rodzica z powodu uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem niego (art. 1008 pkt 3 k.c.). Natomiast po śmierci spadkodawcy, w sytuacji, gdy nie nastąpiło wydziedziczenie, adekwatnie niemożliwym było uznanie takiej osoby za niegodnego dziedziczenia. Dodatkowo, trudność sprawiały również przypadki, w których spadkodawca nie mógł za życia dokonać wydziedziczenia, z uwagi na to, iż np. nie miał pełnej umiejętności czynności prawnych czy też znajdował się w ciężkim stadium choroby, która mu to uniemożliwiała.
Zmiany w Zakresie Obowiązku Alimentacyjnego
Na marginesie warto zauważyć, iż sporządzenie testamentu zawierającego wydziedziczenie w zaawansowanym stadium choroby mogłoby doprowadzić choćby do unieważnienia testamentu z powodu znajdowania się testatora “w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli” (art. 945 § 1 pkt 1 k.c.). Co więcej, wydziedziczyć można ściśle określony krąg osób (zstępnych, małżonka, rodziców), podczas gdy obowiązek alimentacyjny, o którym mowa w nowo obowiązującym przepisie, może dotyczyć szerszej grupy podmiotów, takich jak np. rodzeństwo, dziadkowie. Z uwagi na wszystkie te wątpliwości, do katalogu przesłanek niegodności dziedziczenia, zdecydowano się dołączyć tę dotyczącą uchylania się od obowiązku alimentacyjnego.
Z kolei samo pojęcie obowiązku alimentacyjnego należy rozumieć tak, jak wymaga tego Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Ponadto, warto jeszcze raz, za treścią przepisu powtórzyć, iż obowiązek alimentacyjny musi być określony co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową.
Uporczywe uchylanie się od obowiązku wykonywania pieczy
Dodatkowo, ustawodawca do katalogu przyczyn niegodności, dodał również przesłankę, na mocy której za niegodnego może być uznany spadkobierca, który uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą. W znowelizowanym przepisie użyto “pojęcia „pieczy” nad osobą, ponieważ intencją projektodawcy jest, aby nowa przesłanka niegodności dziedziczenia nie ograniczała się jedynie do ustawowo nałożonych obowiązków „opieki”, która jest zasadniczo instytucją prawa rodzinnego. Wskazany katalog sytuacji, w których na spadkobiercy spoczywa obowiązek pieczy nad spadkodawcą został zaproponowany w sposób otwarty, przez użycie zwrotu „w szczególności”, jako wstępu do wyliczenia, umożliwiając sądowi in casu ocenę dbałości spadkobiercy o spadkodawcę, przede wszystkim w odniesieniu do osób niespokrewnionych (np. częste przypadki powoływania do dziedziczenia faktycznych opiekunów).” (uzasadnienie projektu ustawy z dnia 28 lipca 2023 r.).
Pojęcie uporczywości
W wykładni nowo wprowadzonych przesłanek niegodności dziedziczenia pojęciem nieostrym pozostaje określona tam “uporczywość”. Niemniej jednak, na kanwie dotychczas obowiązujących przepisów, chociażby art. 1008 k.c. zawierającego katalog przesłanek wydziedziczenia, ułatwiona będzie wykładnia tego pojęcia, które należy rozumieć jako zachowanie długotrwałe, powtarzalne, nacechowane złą wolą i nieustępliwością.
Zapraszamy na poradę prawną
Wprowadzenie nowych przesłanek uznania za niegodnego dziedziczenia wydaje się być dobrą zmianą mającą na celu wyeliminowanie od spadkobrania osób, które za życia spadkodawcy postępowały względem niego nagannie. Jak często w praktyce będą miały zastosowanie owe przesłanki, pokażą najbliższe miesiące i lata. Natomiast jeżeli sam zastanawiasz się, czy sytuacja, w której się znalazłeś daje podstawy do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia czy też do jego wydziedziczenia – zapraszamy na poradę prawną, w której szczegółowo przeanalizujemy Twoją sytuację spadkową.
Autor: Klaudia Jasionowska
